Nước đến đâu, bèo đến đấy!

Ở đây chưa bao giờ có khủng long.- Trước tình hình khó khăn trước mắt, nhiều người thường mơ ước về những ngày xưa và lý tưởng hóa quá khứ. Với lý luận và phê bình (LL&PB) người ta cũng có tâm lý đó, chẳng hạn cho rằng ngày nay không sao tìm ra những nhà phê bình bậc thầy hoặc như cách nói của một tờ báo, những khủng long như hồi nào. Riêng tôi nghĩ khác. Hiện thời chưa thấy có ai đứng ra viết lịch sử LL&PB Việt Nam, nhưng một cái nhìn nghiêm túc chắc chắn sẽ đi tới một kết luận buồn, đó là ở ta chưa bao giờ có một nền LL&PB phát triển theo nghĩa đầy đủ của khái niệm. Suốt thời trung đại, làm gì có ai chuyên để tâm suy nghĩ về sáng tác cỡ như Kim Thánh Thán Viên Mai ở Trung Quốc. Bước sang thế kỷ XX,  nghề phê bình mới nảy nở, và nhìn lại thời tiền chiến, thấy còn lại một ít nhà, trong đó đến nay còn được đọc nhiều là Hoài Thanh và Vũ Ngọc Phan. Đây không phải là lúc đánh giá thành tựu phê bình của hai bậc thầy này, song cho phép tôi từ những yêu cầu cao về nghề nghiệp, không đồng tình với ý kiến cho rằng đây là hai tài năng cỡ khủng long, huống chi trong nền văn chương tiền chiến, thơ phát triển là thế, tiểu thuyết phát triển là thế, LL&PB chưa thể nói là có sự phát triển tương xứng. Xét sang thời kỳ từ sau 1945 đến 1985, LL&PB tạm gọi là nghiêm túc, nhưng lại mắc phải căn bệnh khô khan thích uốn nắn dạy dỗ, và cũng chưa có công trình nghiên cứu nào ra trò. Một thời gian dài, trong giới những người cầm bút, LL&PB bị coi là một thứ con ghẻ, không có ích gì mà chỉ làm phiền cho giới sáng tác, bởi vậy người ta muốn nó càng thu hẹp hoạt động càng tốt...

Không phải trường hợp ngoại lệ.- Sự non yếu của LL&PB như vậy là điều không ai còn nghi ngờ. Nó vốn chưa bao giờ thành nghề và được đào tạo có bài bản: Nếu để các thầy giáo mà nhiệm vụ chủ yếu là giảng dạy ở các nhà trường và ít nhà tiến sĩ ăn lương để nghiên cứu văn học quá khứ sang một bên, thì thấy người làm phê bình chuyên nghiệp gần như chẳng có ai. Nước đến đâu bèo đến đấy: Trong hoàn cảnh hiện thời, LL&PB cũng đang xuống cấp. Trong khi không có sự suy nghĩ bàn bạc về các vấn đề lớn lao và cũng cấp bách trong văn học nói chung, diễn đàn LL&PB trên các báo thường biến thành nơi để người ta bình tán những điều lặt vặt, hoặc giúp  nhau bán hàng (tức quảng cáo tên tuổi), rồi để bốc thơm hoặc hạ bệ nhau! Tuy nhiên theo tôi đây là chuyện bình thường. Nhìn vào tình hình ở nhiều khu vực khác thì thấy cảnh bê bết đâu có thiếu, riêng học thuật của chúng ta ra sao chắc chẳng ai lạ, các khoa nghiên cứu như lịch sử, xã hội học chẳng có gì gọi là khả quan, ta đã có ai đáng được gọi là nhà triết học và có tác động tới đời sống tinh thần của xã hội đâu. Rồi phim ảnh mất mùa, rồi sân khấu ngắc ngoải... Hoặc nhìn cụ thể vào khu vực sáng tác văn học, nay là lúc sách ra nhiều, nhưng tác phẩm in ra độ một nghìn bản mà vẫn chìm nghỉm, người đọc nghiêm túc không tìm thấy vấn đề của mình trong tác phẩm, nên họ không đọc. Sự bất cập của LL&PB là nằm trong sự bất cập nói chung của nhiều ngành nghề khác. Sẽ là vô lý nếu trong hoàn cảnh hiện nay đòi hỏi nó phải phát triển cho xứng với những kỳ vọng mà ta mong muốn.

Việc đơn giản nhất cũng không dễ mà làm ngay được. - LL&PB ở nhiều nước trên thế giới hiện nay được hiểu theo một nghĩa khá rộng, tức không chỉ có việc cân đo đong đếm đánh giá tác phẩm mà còn đi vào sự suy nghĩ bản chất của sự sáng tạo, về con đường phát triển của văn học về những quy luật chi phối đời sống tinh thần con người trong xã hội hiện đại. Còn ở ta mỗi khi bàn về phê bình, mọi người thường chỉ đòi hỏi những sự khen chê cụ thể.

Thôi cũng coi như một dấu hiệu nữa cho thấy sự non yếu của tư duy LL&PB mà chúng ta phải tìm cách vượt qua dần dần!

Có điều theo chỗ tôi hiểu, ngay cái việc đơn giản đó, hiện nay cũng không dễ làm. Thứ nhất, muốn có sự cân đo tàm tạm thì bản thân tác phẩm ra đời phải đã hoàn chỉnh tới một mức nào đó, đằng này ở ta hiện nay, sách vở nhiều cuốn cố sống cố chết in ra, mấy câu bắt vần sáo mòn cũng gọi là thơ, vài mẩu chuyện kể không ra đầu ra đuôi gì hết cũng gọi là tiểu thuyết, có họa là tài thánh cũng không ai đủ sức đọc kỹ mớ sách lộn ẩu ấy. Thứ hai, nói đánh giá phải có những chuẩn mực chung, đằng này trong xã hội, các giá trị đang phôi pha, mỗi chợ một cân, mỗi cửa hàng một giá, trông vào một đám cãi nhau ngoài đường biết ngay chẳng có phải trái gì hết, chỉ ai  mạnh mồm người đó được. Một khi đã có sự khủng hoảng trong mọi sự định giá nói chung, thì sự định giá văn chương có tùy tiện như hiện nay, tưởng cũng không có gì là lạ.

Ồn ào bên ngoài, trơ lì trống rỗng bên trong.- Quy luật của xã hội hiện đại là người ta vừa làm vừa luôn luôn thích bàn bạc về công việc của mình. Bởi vậy có một sự thực: Nhiều người cầm bút hiện đang đổ xô viết phê bình; không hiếm gì những tên tuổi đã vang bóng trong thơ, lại hăng hái đi bình tán về sáng tác của các đồng nghiệp, và ấn tượng để lại nhiều khi không vượt qua một ít tinh ma của người trong nghề hoặc một chút liều lĩnh ham nói và nói lấy được. Có điều lạ, giống như cái lối hùa nhau đánh kẻ cùng đường, nhiều người thích bịa ra một giới phê bình chuyên nghiệp để nạt nộ: Sao sáng tác của chúng tôi sôi nổi hấp dẫn như thế mà các anh không đủ sức làm cho nó hay ho hẳn lên để bạn đọc tìm đọc? Sao các anh không lên tiếng lập lại sự công bằng? Sao các anh không gìn giữ cho văn chương sự thiêng liêng mà nó bị mất? Sự thóa mạ phê bình kiểu này đang thành mốt, khiến cho người ta không khỏi nghĩ tới câu tục ngữ “tháo dạ đổ vạ cho chè”. Nhưng để cái sự vô lý đó sang một bên, điều tôi ngại ngùng hơn là trong thâm tâm, nhiều nhà văn VN hiện thời vẫn nghĩ rằng sáng tác là khu vực của năng khiếu, mình chả cần phải học hỏi gì mà cũng chẳng cần có phê bình để đối thoại cho thêm rách việc. Tôi thì tôi tin một sự phát triển bình thường  của văn chương chỉ có thể được tái lập khi số đông người cầm bút từ bỏ tâm lý sùng bái sáng tác, sùng bái hành động như hiện nay, để nghiêm chỉnh tìm hiểu lại về công việc mình đang làm. Tức là có nhu cầu nhìn nhận và đối xử với LL&PB một cách hợp lý, bao gồm cả việc chuẩn bị cho sự ra đời của một đội ngũ phê bình chuyên nghiệp, và dành cho đội ngũ đó thời gian và sức lực để vượt lên trên những vụn vặt tầm thường mà nghĩ sâu vào những vấn đề có liên quan chung tới cả một nền văn học. Mong mỏi vậy thôi, chứ xem ra triển vọng còn rất mờ mịt.