Sông Gianh bi tráng

Sạt lở đe dọa sản xuất ở xã Quảng Hải. Ảnh: Tâm Phùng

Làng tôi chỉ cách xã Quảng Hải vài sải đò. Cũng như quê tôi, Quảng Hải và một loạt xã khác nữa phía Nam sông Gianh đến bây giờ vẫn chỉ có đò là phương tiện đắc dụng để tiếp cận với giao thông trên Quốc lộ 1A hoặc đến được chợ Ba Đồn nằm ở phía bờ Bắc – cái chợ sầm uất nhất cho một loạt các huyện Quảng Trạch, Tuyên Hóa, Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình. Có lẽ khó khăn về giao thông, rồi vì ruộng đất đã  ít ỏi lại quá cằn cỗi, lũ lụt triền miên nên các xã phía Nam sông Gianh đều rơi vào tình cảnh nghèo khó trầm kha.

Ký ức tuổi thơ

Mẹ tôi kể đã sinh ra tôi đúng vào một ngày sông Gianh ngầu đỏ máu vì một đơn vị hải quân của bộ đội ta bị máy bay và hải quân Mỹ dồn đuổi, chạy lánh vào sông Gianh. Tuổi thơ tôi còn kịp nhìn thấy sông Gianh sùng sục sôi và những ngôi làng tơi tả hai bên dòng sông Gianh vì những trận mưa bom B52 Mỹ.

Tôi đồ rằng nếu như trong chiến tranh chống Mỹ, nếu Quảng Bình là vùng tuyến lửa hứng chịu nhiều bom đạn nhất nước thì chính sông Gianh là cái chảo lửa. Lứa trẻ con như chúng tôi lớn lên ở những làng phía Nam sông Gianh chỉ cậy nhờ vào các chuyến đò ngang để đi học chữ. Chuyện phải biết bơi, biết lặn gần như là một bản năng sinh tồn, bởi chỉ có cách như thế chúng tôi mới vượt được  sông Gianh để không phải bỏ học buổi nào trong cả những ngày bến đò ngang chìm trong mưa bom; rồi bởi ngoài giờ học, chúng tôi còn phải hụp lặn để nhổ rong, bắt tôm bắt cá. Nghèo khó thế nhưng những làng quê dọc hai bên sông Gianh lại nổi tiếng về sự hiếu học. Nổi tiếng nhất là làng Lệ Sơn, nơi duy nhất được xem là đã xóa được hoàn toàn nạn mù chữ từ trong xã hội phong kiến, khi mà cả nước đang có tới 80% dân số mù chữ.

Lịch sử hào hùng

Dài 160 km nhưng sông Gianh là con sông duy nhất trong cả nước chảy trọn vẹn trong địa phận một tỉnh. Các nhánh sông đều khởi nguồn từ dãy Trường Sơn hùng vĩ hoặc 99 đỉnh núi đá vôi huyền thoại. Chúa Nguyễn Hoàng (1558-1604) lấy sông Gianh làm giới tuyến Đàng Ngoài, Đàng Trong. Bờ Bắc sông có chợ Ba Đồn là nơi quân Trịnh mua đồ ăn thức uống và trao đổi hàng hóa. Bờ Nam có một số thành lũy chắc chắn do Đào Duy Từ tổ chức xây đắp, lũy Thầy dài 18 km, lũy Trường Dục dài 10 km. Di tích lũy Thầy, Quảng Bình quan, thành quách của thời Trịnh, Nguyễn hiện vẫn còn. Khi Nguyễn Huệ chấm dứt nội chiến Nam - Bắc phân tranh hơn 200 năm, sông Gianh là ranh giới ghi nhận công cuộc thống nhất đất nước để lập nên châu Thuận Chính với ý nghĩa Thuận là hòa thuận, chấm dứt chiến tranh. Năm 1802, khi Gia Long lập ra triều Nguyễn, Nguyễn Phúc Ánh cũng lấy sông Gianh làm ranh giới để phân biệt trong phong tước phẩm, định mức thuế đối với nhân dân hai bên bờ sông Gianh.

Thời kỳ chống Pháp, sông Gianh là nơi mà lực lượng kháng chiến giăng bẫy để nhấn chìm hàng loạt tàu chiến hiện đại của Pháp. Thời kỳ chống Mỹ, cảng sông Gianh chính là nơi khởi đầu của con đường Hồ Chí Minh trên biển. Từ sông Gianh, các con tàu lần lượt vượt biển vào miền Nam ruột thịt. Thôn Phong Nha, một làng quê nhỏ nằm bên một nhánh chính của sông Gianh là điểm xuất phát của con đường Hồ Chí Minh huyền thoại trên bộ. Trạm cảng sông Gianh, bến phà sông Gianh cùng hàng loạt xã hai bên bờ sông Gianh đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng Vũ trang Nhân dân. Cũng có thể vì là một dòng sông lịch sử đã quá nhiều máu nhân gian đổ xuống mà sông Gianh còn có một cái tên khác nữa là Linh Giang - dòng sông linh thiêng.

Đất nghèo muôn thuở

Trước khi từ giã hào khí dũng mãnh của đại ngàn để về với biển, những nhánh chính của sông Gianh hợp lại, tạo nên hạ lưu có nơi rộng đến 2 km. Ở một điểm hợp lưu như thế, dòng sông xẻ nhánh. Một vùng cồn cát nổi lên giữa mênh mông sông nước chính là nơi có xã Quảng Hải.

Vì cái thế ốc đảo ấy mà bao đời nay dân Quảng Hải muốn sang bờ Bắc hay đến bờ Nam đều phải lụy vào những chuyến đò ngang. Bình thường, dù là buổi sáng mai hay khi chiều hôm, Quảng Hải nhìn đẹp như một bức tranh sơn thủy hữu tình với làng quê yên bình giữa bốn bề nước biếc. Nhưng khi  lũ đến, mà năm nào lại chẳng có lũ, thì ốc đảo Quảng Hải này lại như một mũi tàu hứng chịu trọn vẹn áp lực từ mọi hung dữ của thượng nguồn. Quảng Hải cũng là nơi duy nhất của vùng đất Quảng Bình mà người dân phải phơi mình để hứng chịu chứ không thể tìm cách chạy trốn vào đồi núi để tránh bom đạn chiến tranh hay bão lụt. Dân Quảng Hải ai không nghèo mới là lạ. Cho nên dù đã gian nan suốt thời chiến tranh, đã hàng chục năm không cảnh bom rơi đạn vãi rồi mà Quảng Hải vẫn là xã nằm trong danh sách nghèo nhất của tỉnh nghèo Quảng Bình. Đã vậy, gần đây, tình trạng tàn phá rừng đầu nguồn, nạo vét đất cát dưới lòng sông, lấn chiếm bãi ven sông để đắp hồ nuôi tôm cá ở vùng thượng nguồn đã làm lệch dòng chảy của sông Gianh. Quảng Hải và hàng loạt xã ở vùng hạ lưu, vì thế lại phải oằn lưng gánh thêm thảm họa mới: Lở đất.

Kỳ tới: Giấc mơ về những cây cầu