Tiến sĩ cá

Năm nay đã 76 tuổi nhưng mỗi khi nghe tin người dân bắt được một loài cá lạ, TS Nguyễn Thái Tự liền tìm đến để xem và nghiên cứu.

TS Nguyễn Thái Tự giới thiệu các tiêu bản cá quý đang lưu giữ tại nhà mình

Khai sinh cho nhiều loài cá quý

Con đường đến với niềm đam mê nghiên cứu và khám phá các loài cá nước ngọt của TS Nguyễn Thái Tự cũng khá tình cờ. Năm 1959, chàng trai quê ở xã Yên Sơn, huyện Đô Lương, tỉnh Nghệ An đậu vào Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội. Chọn ngành động vật học, Nguyễn Thái Tự quyết tâm đi sâu nghiên cứu chuột và các loài gặm nhấm. Năm 1962, tốt nghiệp ĐH, Nguyễn Thái Tự về giảng dạy tại Trường ĐH Sư phạm Vinh. Tại đây, ngoài làm công tác giảng dạy, thầy Tự vẫn tiếp tục nghiên cứu về đàn chuột (còn dang dở thời ĐH). Năm 1974, do kinh tế khó khăn, việc nghiên cứu về loài chuột của thầy Tự phải tạm dừng. Ông chuyển sang nghiên cứu các loài cá nước ngọt vì cá có sẵn, việc đánh bắt rất dễ dàng. TS Nguyễn Thái Tự nhớ lại: “Những năm 1970, cá ở các ao hồ, sông suối tại Nghệ An nhiều lắm. Để tìm hiểu, nghiên cứu về các loài cá dọc sông Lam từ Cựa Hội (huyện Nghi Lộc) đến Cựa Rào (huyện Tương Dương) dài mấy trăm km, tôi đều đi bằng xe đạp cả”. Sau nhiều năm nghiên cứu, thầy Tự cùng học trò và cộng sự đã cho ra đời công trình “Cá nước ngọt sông Lam”.

Năm 1992, khi GS-viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu khởi dựng chương trình “Nghiên cứu khoa học cơ bản trong lĩnh vực khoa học tự nhiên”, Nguyễn Thái Tự tham gia với cương vị chủ nhiệm đề tài cấp nhà nước “Bảo tồn đa dạng sinh học Bắc Trường Sơn”. Sau 14 năm lặn lội khắp các khe suối, đồi núi ở các tỉnh từ Thanh Hóa đến Thừa Thiên - Huế, đề tài khoa học đã hoàn thành với những công trình nổi bật, như: “Bảo tồn đa dạng sinh học cá vùng núi đá vôi Phong Nha - Kẻ Bàng” (Quảng Bình), “Nguồn lợi cá và bảo vệ loài cá ở Vũ Quang (Hà Tĩnh)”, “Khu hệ cá Bến En (Thanh Hóa)”...

TS Nguyễn Thái Tự đã tìm ra và đặt tên cho nhiều loài cá mới trên thế giới như loài cá lá giang mà ông tìm được ở Khu Bảo tồn Thiên nhiên Vũ Quang vào năm 1992. Phát hiện của ông lúc đầu chưa được thế giới thừa nhận nhưng sau 3 năm nghiên cứu, TS Nguyễn Thái Tự đã chứng minh cá lá giang là một loài mới và được giới khoa học trên thế giới công nhận. Năm 1995, cá lá giang được đưa vào Sách đỏ Việt Nam với tên gọi “Parazacco vuquangensis, Tu, 1995”.

Tại vùng đá vôi Phong Nha - Kẻ Bàng, TS Tự và cộng sự còn tìm ra nhiều loài cá mới cho thế giới, trong đó có cá chép hoa và ông đã đặt tên khoa học cho nó là Cyprimus hieni (đặt theo tên cụ thân sinh Nguyễn Thái Hiến). Ông cũng đã chứng minh Phong Nha - Kẻ Bàng là trung tâm phát sinh thứ tư của chi cá chép Cyprimus và là trung tâm phát sinh của tộc cá diếc. Trong vùng địa lý nhỏ hẹp như Phong Nha - Kẻ Bàng có đầy đủ 4 bước quan trọng nhất của quá trình hình thành loài mới. Hiện tại, trong hơn 500 loài cá nước ngọt được ghi nhận ở Việt Nam, TS Tự đã tìm được 162 loài ở Phong Nha - Kẻ Bàng.

Cháy mãi đam mê

Dù tuổi đã cao nhưng mỗi khi được mời tham dự các hội thảo khoa học, TS Nguyễn Thái Tự đều nhiệt tình tham gia. Mới đây, vào tháng 5-2013, ông đi Quảng Bình dự hội thảo di sản Phong Nha - Kẻ Bàng. Hôm 5 và 6-7, ông đã tham dự hội thảo Bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa và thiên nhiên khu vực Bắc miền Trung tổ chức tại TP Vinh, tỉnh Nghệ An, sau đó cùng các nhà khoa học tham quan thực tế tại Vườn Quốc gia Pù Mát (Nghệ An). Hiện tại, ông được các tổ chức quốc tế mời làm cố vấn của chương trình bảo tồn hệ cá ở Phong Nha - Kẻ Bàng. “Đến các hội thảo khoa học, mong muốn duy nhất của tôi là chia sẻ những kinh nghiệm, kết quả nghiên cứu khoa học của mình với các đồng nghiệp, các nhà quản lý để từ đó họ có biện pháp bảo vệ sự đa dạng sinh học của các loài cá nước ngọt”.

Đam mê nghiên cứu các loài cá, hiện tại căn nhà ở của ông Tự ở khối Yên Phúc, phường Hưng Phúc, TP Vinh được xem là một bảo tàng thu nhỏ của các loài cá nước ngọt. Nhà ông có gần 200 tiêu bản các loài cá mà ông và cộng sự tìm được trong quá trình nghiên cứu, trong đó có nhiều loài mới của thế giới do ông phát hiện. Nhà giáo Ưu tú Nguyễn Thị Bê, vợ TS Nguyễn Thái Tự, cho biết: “Các tiêu bản cá đều được ông ấy cất giữ cẩn thận trong tủ kính tại khu vực phòng khách của nhà. Ngày nào ông ấy cũng ngắm nghía, quan sát, Nhiều lúc tôi cứ đùa không khéo ông quý cá hơn cả vợ...!”.

Hơn 50 năm giảng dạy và nghiên cứu khoa học, điều mà TS Nguyễn Thái Tự trăn trở nhất hiện nay là ở Việt Nam, hoạt động giảng dạy và học tập tại các trường ĐH chưa được kết hợp tốt với nghiên cứu khoa học. “Một sinh viên có niềm đam mê khoa học, khi vào trường, nếu được cung cấp phương pháp tư duy thì có thể tiếp cận mọi tri thức của nhân loại. Người thầy bên cạnh công tác giảng dạy cần phải kết hợp với việc nghiên cứu khoa học. Hãy cho sinh viên tham gia các đề tài khoa học, hãy truyền đạt cho học trò kiến thức thông qua những trải nghiệm, những công trình nghiên cứu của mình” - TS Tự thổ lộ.