Báu vật khảo cổ Việt Nam: Nỏ thần không phải là huyền sử

Việc phát hiện hàng vạn chiếc tên đồng ở khu vực Cổ Loa cho thấy câu chuyện nỏ thần An Dương Vương không hẳn là truyền thuyết

Một thời gian dài, sự thật lịch sử của nước Âu Lạc nói chung, mũi tên đồng Cổ Loa nói riêng bị che mờ bởi những câu chuyện huyền thoại. Cho đến khi các nhà khảo cổ tìm thấy kho chứa những mũi tên đồng ở Cổ Loa, truyền thuyết dần được giải tỏa.

Xưởng đúc tên khổng lồ

Tháng 6-1959, trong khi đắp con đường từ Quốc lộ 3 đi qua khu di tích Cổ Loa, tại khu vực có tên là Cầu Vực, các công nhân đã phát hiện một hố vuông, cạnh 1 m, sâu khoảng 1,2 m, trong chứa 93 kg mũi tên đồng, ước khoảng gần một vạn chiếc. Theo TS Lại Văn Tới, Viện Nghiên cứu kinh thành, về kích thước, tên đồng có 7 loại, loại dài nhất 11 cm, loại ngắn nhất 6 cm. Tất cả đều có cấu tạo gồm 3 bộ phận: Đầu nhọn, trụ và chuôi cùng có mặt cắt ngang hình tam giác.

Những mũi tên đồng Cổ Loa đã phần nào khẳng định truyền thuyết nỏ thần An Dương Vương không hẳn là huyền sử

Các mũi tên trong hố được sắp xếp thành từng nhóm, cùng hoặc ngược chiều nhau rất ngay ngắn. TS Tới cho hay sau khi phân loại, có khoảng 1/4 số mũi tên sau khi đúc đã được tu chỉnh, 3/4 còn lại là mũi tên mới ra khuôn, còn nguyên dấu vết của kỹ thuật đúc, chưa được sử dụng.

Kết quả thám sát nơi phát hiện hố mũi tên cho biết từ lớp mặt đến lớp sinh thổ, đất thuần nhất, không có dấu vết tầng văn hóa, không phát hiện được di vật khảo cổ. Do đó, các nhà khảo cổ học cho rằng đây là kho cất giữ mũi tên vừa đúc xong, đang trong quá trình gia công để sử dụng. Do biến cố của xã hội, toàn bộ số mũi tên này được chôn giấu trong lòng đất. Ở các di chỉ khảo cổ Bãi Mèn, Ðồng Vông, Ðường Thụt, Ðường Mây, Ðình Tràng và các xóm làng của Cổ Loa (Xóm Nhồi, Xóm Hương, Xóm Gà, Xóm Mít, Xóm Vang...) cũng phát hiện mũi tên đồng cùng loại với Cầu Vực. Vì thế, các nhà khảo cổ học đặt tên cho loại mũi tên này là "mũi tên đồng Cổ Loa".

Truyền thuyết có trong sự thật

Theo truyền thuyết, tướng Cao Lỗ đã nỗ lực giúp An Dương Vương chế tạo thành công nỏ. Nỏ có sức mạnh kỳ diệu, "chỉ núi thì núi tan, chỉ ngàn thì ngàn cháy", vì vậy dân gian gọi là nỏ thần và người chế tạo ra nỏ thần đó được gọi là Ông Nỏ hay Ðô Nỏ. Theo TS Tới, việc phát hiện được kho mũi tên đồng ở Cầu Vực cho thấy truyền thuyết về nỏ thần của An Dương Vương ở Cổ Loa có cốt lõi lịch sử chân thật.

Tuy nhiên, suốt nhiều năm qua, không ít nhà khoa học đã đặt vấn đề vào thời điểm từ thế kỷ III - II trước Công nguyên, nhiều nơi trong khu vực và trên thế giới đã đúc được mũi tên các loại cùng nhiều đồ đồng khác. Nhiều nghi vấn được đặt ra trong việc luyện - đúc mũi tên đồng của An Dương Vương tại Cổ Loa.

Những nghi vấn ấy sẽ khó có câu trả lời thỏa đáng nếu các nhà khoa học không phát hiện được hệ thống dấu tích lò đúc mũi tên đồng Cổ Loa tại di tích Ðền Thượng (Cổ Loa) hồi năm 2004 - 2007. Trong hệ thống các lò đúc này đã phát hiện được nhiều lò còn rõ cấu trúc mà dấu tích để lại là những hố sâu, đất chung quanh bị nung cứng, màu đỏ như gạch hay nâu đỏ gần như sành. Theo TS Tới, nơi đặt ống dẫn gió và những đường dẫn gió vào lò cũng bị ảnh hưởng bởi nhiệt độ. Than tro (kết quả của nguyên liệu đốt lò) phân bố khắp khu vực phát hiện được di tích và đậm đặc nhất ở những nơi đặt các lò.

Ðặc biệt, trong những khu vực xuất lộ lò nung, có vô vàn mang khuôn bằng đá, trên mang khắc hình vật đúc là mũi tên đồng giống với mũi tên đã phát hiện được ở Cầu Vực và nhiều nơi khác ở Cổ Loa. Cùng với mang khuôn nguyên vẹn còn phát hiện được nhiều mang khuôn vỡ, phác vật khuôn, phế vật, phế thải bỏ lại trong quá trình làm khuôn và nhiều đá nguyên liệu chế tạo khuôn.

Sản phẩm của hệ thống lò đúc là những mũi tên đồng đã phát hiện được ở cùng bình diện với các lò này, mang khuôn, mảnh nồi nấu đồng và những cục xỉ đồng. Phát hiện hệ thống dấu tích các lò đúc và những vật liệu liên quan đến kỹ thuật đúc mũi tên đồng ba cạnh ở Ðền Thượng (Cổ Loa) là chứng cứ vật chất khẳng định chắc chắn việc đúc mũi tên của An Dương Vương tại kinh đô Cổ Loa.

TS Tới phân tích thêm vào thời điểm đó, nguyên liệu đồng còn quý hiếm nên việc chọn vị trí để mở xưởng đúc được tính toán đến nhiều yếu tố. Mặt khác, mũi tên đồng khi đó là loại vũ khí tân tiến, lợi hại nên việc chế tạo nó là một bí mật quân sự.

Việc chọn góc Tây Nam của thành nội Cổ Loa - nơi gần các cung điện, lầu các của hoàng gia triều An Dương Vương, là hoàn toàn hợp lý và đã phản ánh được mức độ quan trọng của xưởng đúc. Với hệ thống có khá nhiều lò đúc, hàng trăm chiếc khuôn, hàng vạn mũi tên đồng đã phát hiện được ở Cầu Vực và khắp vùng Cổ Loa cho thấy đây là xưởng đúc lớn, được tổ chức, quản lý chặt chẽ.

Kỳ tới: Độc đáo mộ thuyền Việt Khê