Bí ẩn bảo vật, di sản Quốc gia: Nhà đày Buôn Ma Thuột

Ngày 24-12-2018, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt đối với Nhà đày Buôn Ma Thuột. Tỉnh Đắk Lắk đang gấp rút tổ chức lễ đón nhận và xây dựng đề án tôn tạo nhằm bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử và phát triển du lịch.

Trường học lớn về cách mạng

Nhà đày Buôn Ma Thuột nằm giữa trung tâm thành phố, do thực dân Pháp xây dựng trong những năm 1930-1931 để giam giữ, đày ải tù chính trị bị coi là "cứng đầu, nguy hiểm". Nhà đày Buôn Ma Thuột xây dựng trên diện tích gần 2 ha, với 4 tường bao, cao 4 m, dày 40 cm, 4 góc có vọng gác và lính canh 24/24 giờ. Phía trong nhà đày có 6 dãy nhà lao tập thể giam tù nhân, cạnh cổng chính ở phía Nam là dãy xà lim giam tù chính trị.

Theo Ban Quản lý Di tích lịch sử Nhà đày Buôn Ma Thuột, tổng số tù nhân chính trị bị đày lên đến 3.855 người, đa phần là đảng viên cộng sản, trong đó có những ủy viên trung ương, xứ ủy, huyện ủy và chi ủy. Nhà đày là nơi giam giữ nhiều người yêu nước. Nơi đây từng là môi trường rèn luyện cho nhiều thế hệ cách mạng, nhiều người về sau đảm nhận những vị trí quan trọng của Đảng, nhà nước và quân đội như Võ Chí Công, Phan Đăng Lưu, Hồ Tùng Mậu, Nguyễn Chí Thanh, Tố Hữu… Nhà đày Buôn Ma Thuột được nhiều người biết đến không phải vì kết cấu, kiến trúc độc đáo, không phải vì đòn roi tra tấn tàn bạo của kẻ thù, mà là ở phong trào đấu tranh anh dũng của các thế hệ tù chính trị. Vào cuối năm 1941, một tổ chức bí mật có tên là "Lực lượng trung kiên" được thành lập, thực chất là một Chi bộ Cộng sản trong nhà đày. Từ đây, đường lối, chủ trương của Đảng được quán triệt, truyền bá, lan tỏa đến nhiều nơi khác trong tỉnh.

Nhà đày Buôn Ma Thuột chưa phát huy hết tiềm năng, lợi thế của di tích lịch sử

Sau năm 1954, Mỹ tiếp tục sử dụng và đã xây một bức tường ngăn đôi Nhà đày Buôn Ma Thuột, một bên làm trung tâm cải huấn, một bên làm kho quân nhu; đồng thời mở thêm hai cổng ở phía Tây, xây thêm phòng biệt giam, nhà lao nữ…

Theo ông Trần Hữu Thắng, nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ, tính chất đặc biệt của Di tích Nhà đày Buôn Ma Thuột còn thể hiện ở chỗ, trong hoàn cảnh bị đày ải, khổ sai nhưng tù chính trị ở đây vẫn nêu cao tinh thần yêu nước. Họ đã biến nơi giam cầm, xiềng xích ấy thành "Trường học lớn về cách mạng", đấu tranh trực diện với kẻ thù dưới nhiều hình thức, đối sách cụ thể và phù hợp, trong đó có cuộc duyệt binh diễn ra ngay tại Nhà đày Buôn Ma Thuột vào đầu tháng 1-1944. Sự kiện này là có một không hai trong hệ thống nhà tù của thực dân Pháp ở Đông Dương và các nước thuộc địa trên thế giới.

Chưa phát huy hết giá trị lịch sử

Qua các lần trùng tu, hiện Nhà đày Buôn Ma Thuột mở cửa đón du khách trong nước và quốc tế. Theo Ban Quản lý Di tích Nhà đày Buôn Ma Thuột, từ năm 2015 đến nay có khoảng 47.000 lượt khách đến đây tham quan. Bình quân mỗi năm chưa đến 10.000 lượt khách, một con số quá khiêm tốn so nhà tù Sơn La, Hỏa Lò, Phú Quốc và Côn Đảo. Sản phẩm du lịch ở khu di tích này cũng chưa có gì đặc sắc, ngoài những hình ảnh, tư liệu, hiện vật ít ỏi được cán bộ ban quản lý di tích sưu tầm cũng như một số đơn vị bảo tàng các tỉnh, thành phố và thân nhân cựu tù gửi tặng. Vì thế, thời gian tham quan tại di tích này hết sức ngắn ngủi, khiến các dịch vụ kèm du lịch tại chỗ không thể phát triển.

Tại cuộc hội thảo khoa học Phát huy giá trị Di tích Nhà đày Buôn Ma Thuột vào tháng 10-2018, TS Lê Hồng Quý, Ủy viên Hội đồng Di sản Quốc gia, nhận xét khi nhìn vào hiện trạng di tích này, người ta có cảm giác mướt mát và dễ chịu như ở một khu resort nào đó hơn là nhà đày. Hệ thống cây xanh, thảm cỏ, bồn hoa và cả lối đi lại trong khuôn viên được chăm chút quá mức khiến yếu tố lịch sử gốc của di tích biến mất. Tương tự, PGS-TS Phạm Mai Hùng, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, cho rằng: "Đã là nhà đày thì ở đó phải thể hiện sự đày ải tàn khốc không chỉ trong thiết chế cai quản hà khắc và tàn độc của kẻ thù, mà còn ở góc độ không gian gốc của di tích như: tường rào, vọng gác, sân bãi, cảnh quan… vốn gây cảm giác ghê rợn. Do vậy, việc trùng tu, tôn tạo Nhà đày Buôn Ma Thuột nhất thiết không được bỏ qua các yếu tố này".

Ông Trần Hùng, Giám đốc Ban Quản lý Di tích tỉnh Đắk Lắk, thừa nhận: "Nhà đày Buôn Ma Thuột trải qua nhiều lần trùng tu. Những năm gần đầy, du khách đến tham quan đã tăng đều nhưng thực sự chưa đáp ứng được nhu cầu của du khách, chưa phát huy hết các giá trị lịch sử của một di tích. Sau khi được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt sẽ có nhiều cơ hội trùng tu, mở rộng một cách bài bản hơn".

Trước mắt, cơ quan quản lý đang lập đề án mở rộng khu di tích để có một không gian thông thoáng. Dự kiến, việc mở rộng diện tích sẽ không gặp nhiều khó khăn do xung quanh chủ yếu là đất do nhà nước quản lý. Riêng gần 30 hộ dân nằm trong hành lang dự kiến mở rộng phần lớn đất chưa được cấp sổ đỏ và sẵn sàng hợp tác. Điều đáng quan tâm là 3 dãy nhà hình chữ U cùng một số hạng mục, công trình kiến trúc khác được xây dựng từ những năm 30 của thế kỷ trước, đang bị hư hại, xuống cấp. Bên cạnh đó, vấn đề nghiên cứu, sưu tầm và phục dựng lại "sự sống" cho di tích cũng gặp nhiều khó khăn và bất cập. 

Kỳ cuối: Di sản không phải để... cất kho