Giải mã lũ quét, sạt lở đất ở miền Trung

Ngày 16-1, tại TP Hội An, tỉnh Quảng Nam, Tổng hội Xây dựng Việt Nam phối hợp với UBND tỉnh Quảng Nam tổ chức hội thảo "Thiên tai lũ quét, sạt lở đất ở khu vực miền Trung, nguyên nhân và giải pháp giảm thiểu" với sự tham dự của nhiều chuyên gia đầu ngành trong lĩnh vực phòng chống thiên tai.

Công tác phòng chống thiên tai chưa đầu tư đúng mức

Theo TS Đặng Việt Dũng, Chủ tịch Tổng hội Xây dựng Việt Nam, trong năm 2020, người dân miền Trung phải hứng chịu thiên tai bão, lũ liên tiếp xảy ra trên diện rộng với cường độ rất mạnh, vượt mức lịch sử trong nhiều năm. Mưa lớn, bão lũ gây ngập lụt từ Nghệ An đến Quảng Nam, nhiều nơi ngập sâu, có nơi kéo dài tới 15 ngày.

Trong đó, Quảng Bình là tỉnh ngập nặng nhất với trên 109.000 hộ (437.000 nhân khẩu), có nơi ngập sâu đến 2-3 m. Đặc biệt, các đợt bão chồng bão, lũ chồng lũ gây ra nhiều vụ sạt lở đất rất nghiêm trọng như: Thủy điện Rào Trăng 3, Trạm Kiểm lâm số 67 Phong Điền (tỉnh Thừa Thiên - Huế), Đoàn Kinh tế - Quốc phòng 337 Hướng Hóa (tỉnh Quảng Trị) và Trà Leng, Trà Vân (huyện Nam Trà My), Phước Lộc (huyện Phước Sơn, tỉnh Quảng Nam)..., cướp đi sinh mạng của hàng trăm người dân, hàng chục cán bộ, chiến sĩ.

Thiên tai đã và đang diễn ra ngày càng khốc liệt, bất thường và vượt lịch sử kể cả về số lượng, cường độ, phạm vi. TS Trần Quang Hoài, Tổng cục trưởng Tổng cục Phòng chống thiên tai, lý giải về nguyên nhân khách quan, địa hình đồi núi khu vực có độ dốc cao, chia cắt mạnh, kết cấu đất vùng núi phần lớn là bở rời, dễ sạt trượt kết hợp với mưa vượt mức lịch sử đã khiến lũ tập trung nhanh, nguy cơ cao xảy ra sạt lở đất, lũ quét.

Về nguyên nhân chủ quan, vì nhận thức và mức độ quan tâm của chính quyền và người dân một số nơi còn hạn chế nên chưa đầu tư cho công tác phòng chống thiên tai. Trang thiết bị, cơ sở vật chất thiếu tính chuyên nghiệp, ứng dụng khoa học - công nghệ, xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu trong công tác còn hạn chế dẫn đến lúng túng, bị động trong ứng phó, khắc phục hậu quả với tình huống thiên tai lớn, trên diện rộng. Phương châm "4 tại chỗ" còn hạn chế, chưa sát thực tế, một số nơi còn mang tính hình thức dẫn đến hiệu quả chưa cao.

Riêng về nguyên nhân gây sạt lở diện rộng tại Quảng Nam, TS Hoàng Ngọc Tuấn, Viện trưởng Viện Khoa học Thủy lợi miền Trung - Tây Nguyên, cho rằng do sự dịch chuyển của khối đá, các mảnh vụn hay đất xuống mái dốc. Sạt lở đất là tổ hợp của nhiều nguyên nhân khác nhau gây ra, trong đó các yếu tố độ dốc, địa mạo, lượng mưa, địa chất công trình, thảm phủ thực vật rừng, xây dựng cơ sở hạ tầng là các yếu tố chính.

Lực lượng chức năng tìm kiếm người mất tích trong vụ sạt lở đất ở xã Trà Leng, huyện Nam Trà My, Quảng Nam vào tháng 10-2020

Áp dụng công nghệ cao phòng chống sạt lở đất

PGS-TS Lã Văn Chú, chuyên gia nghiên cứu lũ quét, khẳng định ở hầu hết các nước, cảnh báo và dự báo lũ quét được xem như một biện pháp đặc biệt, rất quan trọng trong số các biện pháp phi công trình phòng tránh lũ quét. Tuy nhiên đến nay chưa có công trình nghiên cứu nào ở Việt Nam dự báo chính xác được thời điểm xuất hiện lũ quét cũng như phạm vi và mức độ.

"Các khu vực miền núi tại miền Trung cần áp dụng phương pháp cảnh báo lũ quét thời gian thực. Đây là phương pháp cảnh báo sự xuất hiện của lũ quét qua các chỉ số mưa rút ra từ số liệu về cường độ mưa và tổng lượng mưa thu thập được từ các trận lũ quét, phụ thuộc vào mối quan hệ giữa lượng mưa lũy tích từ khi mưa và cường độ mưa tại thời điểm phát sinh lũ quét. Phương pháp trên được chọn lựa theo chỉ dẫn của Tổ chức Khí tượng thế giới nên vừa có tính khả thi vừa có hiệu quả trong điều kiện ở nước ta" - TS Lã Văn Chú khẳng định.

PGS-TS Phạm Hồng Quang, Trung tâm Tin học và Tính toán - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, cho biết tại Việt Nam cũng như ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, hầu như không có hệ thống đo đạc và giám sát các mái dốc (cũng là nơi bắt nguồn của sạt lở và lũ bùn đá) để đưa ra cảnh báo thiên tai vì các kỹ thuật hiện có rất phức tạp và đắt tiền.

Hệ thống cảnh báo sớm Cli-ESEWS với công nghệ giám sát tại chỗ các thông tin như: dịch chuyển mái dốc, rung chấn; đặc tính thủy văn/vật lý của nước ngầm; các âm thanh phát xạ bởi bùn đá... là sản phẩm công nghệ mới được thiết kế chế tạo, có đủ khả năng triển khai đại trà tại Việt Nam với chi phí đầu tư rẻ. Đây là một đóng góp nhằm triển khai mạng lưới báo động ở các khu vực có nguy cơ ảnh hưởng của loại hình thiên tai này.

TS Hoàng Ngọc Tuấn nhấn mạnh cần nghiên cứu xây dựng bản đồ nguy cơ sạt lở đất và xác định các điểm có nguy cơ xảy ra sạt lở đất tại Quảng Nam theo nhiều bước. Cụ thể, xây dựng bản đồ phân vùng nguy cơ sạt lở theo nhiều yếu tố như độ dốc, lượng mưa, địa chất thủy văn, địa chất công trình, thảm phủ và xây dựng bản đồ nguy cơ sạt lở cho toàn tỉnh.