Hẻm Sài Gòn

Ông già bán xá xíu đầu hẻm thì càng hóm hỉnh: “Chú mày ạ! Ngôn ngữ Việt Nam có cụm từ “ngõ hẻm”. TP Hà Nội ra đời trước (đã gần 1.000 năm) dùng tử ngõ để chỉ các lối đi trong phố; TP Sài Gòn mình thành lập sau (hơn 300 năm) dùng từ hẻm cho tiện ấy mà”.

Văn hóa hẻm

Công bằng mà nói, hẻm chứa đựng tất cả những vinh quang, cay đắng và hỉ, nộ, ái, ố trên đời. Bên cạnh những tương thân, tương ái, nhân từ, đức độ thì đâu đó trong những con hẻm của chúng ta tồn tại không ít những tiêu cực, tệ nạn và thậm chí cả tội ác!

Hẻm cũng có phận giàu nghèo như phận người. Hẻm giàu thì rộng thoáng, bê tông nhựa và cao ráo, sạch sẽ, nhà cao tầng, rào quây gọn ghẽ. Những con hẻm nghèo thì khỏi nói người ta cũng hình dung được phần nào. Dẫu mấy năm nay chủ trương bê tông hóa từng con hẻm đã đạt độ phổ cập thế nhưng nó vẫn có những đặc thù bao đời không thể khác: sâu, nhiều gấp gãy, nhiều quẹo ngoéo đến nỗi có số nhà phải gắn tới... 5 cái “xuyệc”. Rồi những sạp hàng, quầy hàng cứ chìa ra lấn chiếm theo kiểu tạm thời. Nhà nhà mở quán, người người đứng bán, mới ngó tưởng phong phú, nhộn nhịp lắm. Kỳ thực, dân hẻm bán phục vụ nhau là chính. Còn khoản tiếng ồn thì không hà tiện chút nào: tivi, chiếu phim, karaoke, game vi tính, cãi cọ và từng chập từng chập tiếng động cơ xe máy tạo cho không gian bản tổng tấu sôi nổi tới 23 giờ đêm mới tạm lắng.

Đối với đa số người, được sống giữa nội thành là một hạnh phúc. Chỉ cần hai chữ “nội thành” nghe đã hơn người. Hỏi thăm nhà nhau đang ở đâu? Trả lời rằng: Tôi đang Q.1, Q.3, Q.5 là được nể lắm... song còn cái thực tế họ có đang chen chúc vào cái nơi mật độ dân số cao nhất thế giới kia và sống theo kiểu gì thì lại là chuyện khác. Thực tế, đã từng có gia đình quá chật chội phải vận trù chỗ ở đến từng chi tiết nhỏ nhất: nhà 4 người, 2 xe đạp, 1 xe máy; chiều đi làm về, xe đạp úp thìa nhờ ngách nhà hàng xóm; tối, bao giờ cũng phải đủ mặt gia đình mới ngủ được; xe đạp con bé đi học muộn treo lên tường; xe máy dựng ngay đầu giường, bàn ghế chồng lên nhau cho chiếc xe đạp còn lại và lúc ấy cái gọi là căn nhà mới đóng nổi cửa.

Có những căn nhà chỉ vẻn vẹn 15 m2 nhưng trong đó tồn tại đến... 3 phân vùng: gác lửng, giường và... “cộng hòa liên bang..." đất! Những cặp vợ chồng trong cùng nhà không ai dám sinh con.

Những tên hẻm một thời

Hẻm Chùa, Cây Điệp, Cây Me, Vườn Dừa, Vườn Cau, Bà Cả, Bà Hai, Bà Ù...

Đã xưa rồi một con hẻm lẫy lừng thời Sài Gòn cũ nằm ở trung tâm Q.1: Hẻm 100 Nguyễn Công Trứ. Nhắc đến con hẻm này, người ta nhớ tới gã giang hồ nhỏ thó tên là Đại. Gã hùng cứ ở khu Ca Thay rồi vươn ra các vùng lân cận. Với cái căn cứ 100 này, Đại trở thành đầu đảng trong nhóm "Tứ đại thiên vương" (biệt danh mà giang hồ trước năm 1975 đặt cho 4 gã Đại, Tỳ, Cái, Thế).

Ở Q.10, suốt mấy chục năm, đường Lê Hồng Phong cộm lên mấy con hẻm không số đầy tai tiếng và "chiến tích” gần khu Ba Ta. Tai tiếng đến độ hẻm hình thành cái tên rất rợn người: Hẻm “thịt" hoặc hẻm..."đĩ”. Bất kể ngày đêm, khách chơi bước vào cái “vàm” đầu hẻm đã được đội quân ma cô (gồm bà già trẻ con) tiếp dẫn chu đáo. Khách được dẫn đến một trong những “động” của khu vực. Tại đây, túác trực hàng vài chục cô gái đủ lứa tuổi lòe loẹt phấn son, áo váy hở hang đứng ngồi ngả ngớn cho “thượng đế” mặc tình chọn lựa với giá rẻ bất ngờ. Nói là “chọn” cho oai chứ nếu không chọn được mà quay ra thì thượng đế lỗ nặng.

Con hẻm này một thời đa phần người lạ “đóng tiền ngu”. Ví như một thanh niên nào đó đi lạc vào hẻm (dẫu hẻm có lối đi sang khu khác) đều bị chặn lại: Đi đâu? Dù cái lý do vào hẻm như thế nào cũng không thỏa đáng bọn người chặn lại. Muốn yên thân, kẻ lỡ đi qua kia nếu sáng dạ thì xì ra 10.000 đồng tiền mãi lộ là yên chuyện.

Ngán ngại cho đến bây giờ vẫn là mấy con hẻm bên khu BĐT, các lối đi ngoắt ngoéo đến nỗi người lạ đi vào là quên lối ra. Hẻm này có tiếng bởi một “nghiệp vụ” giang hồ kinh khốc: đòi nợ mướn! Dân giang hồ gọi khu này là khu da xanh và da đỏ (tính từ những hình xăm trổ).

Đòi nợ mướn song hành với đâm thuê. Mấy cộm cán nương náu chờ... việc ở đây từâng dựng vở đâu có thua gì phim xã hội đen Hồng Kông. Nợ khó đòi dứt khoát tiền công ăn nửa số. Còn đánh mướn! Thang giá quá rõ ràng và tiền công ăn theo tình trạng vết chơi; số vết rạch mặt, lượng máu đổ, răng rụng... tất tật vẫn chỉ là hợp đồng miệng mà đa phần xài tiếng lóng!

Đồng dạng khu này là hẻm 26, Q. Gò Vấp. Trước đây, nơi này là khu căn cứ quân sự. Từ ngày đất nước mở cửa, nó chuyển ngay thành khu... hầm bà lằng: buôn lậu, đạo chích, quái xế, bụi đời... Mấy cụ già cao tuổi người địa phương bảo chưa thấy nơi nào từng tập hợp đầy đủ các ngôn ngữ địa phương như khu này. Khu Sở Thùng mấy năm trước có một hẻm tên là: Hẻm Quảng Ngãi! Mới nghe qua thấy thật! Nhưng khi tìm đến nơi mới vỡ lẽ vì phía cuối hẻm đa phần dân di cư quê Quảng Ngãi. Thương lắm! Họ làm bất cứ nghề gì có thể để kiếm sống. Phổ thông nhất vẫn là lượm ve chai. Những người dân đồng cảnh cứ nương vào nhau mà sống. Bao nhiêu năm rồi, khu Bà Chiểu có cái hẻm gọi là hẻm Bầu Cua, nơi đây nằm cạnh rạp Huỳnh Long. Năm nào cũng vậy dân lắc bầu cua tụ về lắc đúng 3 ngày Tết. Có Tết, người lớn trẻ con xúm đông xúm đỏ. Len chân vào đây đã khó, nhưng ăn nổi tiền của những nhà cầm cái có các ngón lắc bịp đời thần sầu kia còn khó vạn lần. Kinh! Có thằng thợ lắc còn đào vỉa hè để chôn xuống cả cục hít (nam châm) to tổ bố và chỉ nhoáng một cái mấy chú chạy cờ đã “siêu âm” xong con mòng nào nặng túi và “đánh chữ” cho thằng thợ lắc đeo vài chiêu cho đến khi con mòng kia... ở trần mà về!

Bên Q.7, có những con hẻm được gọi vui là hẻm tạm trú, một phép tính chia cái con số vui vật vã: có con hẻm cao điểm 1 nhân khẩu gánh tới... 24 người tạm trú! Tại khu vực này còn có cái tên hẻm đúng nghĩa: Hẻm Cô đơn! Con hẻm bé tẹo nhưng luôn có khoảng gần trăm cô gái chưa chồng. Xen kẽ những cô gái thợ may, công nhân khu chế xuất lương thiện là không ít những “nàng Kiều” thời di động...

Đã có hẻm ta thì có hẻm Tây. Cái danh từ Tây bây giờ quá quen thuộc rồi. Q. TB có “chung cư Tây". Q.1 có “phố Tây, hẻm Tây”... Nước ta hình như là nơi có số lượng Tây ba lô vào loại nhiều nhất Đông Nam Á. Các dịch vụ... theo Tây được bung ra: cơm bụi, bia, cho thuê phòng, cho thuê xe máy... đúng điệu kiểu Tây. Vui nhất là nhiều khi những dịch vụ này có cổ phần (hùn hạp) của những ông Tây ba lô không hộ khẩu.

Những nỗ lực diệu kỳ

Phong trào bê tông hóa hẻm mấy năm qua thực sự đem lại nhiều thiết thực cho đời sống người dân. Hầu hết những con hẻm lầy lội đã không còn lầy lội. Người dân tự nguyện đóng góp chi phí cùng làm với Nhà nước để nâng cấp những con hẻm của mình. Có suy diễn quá hay không khi nâng cấp con hẻm của mình chính là chúng ta đã nâng tầm văn hóa lên một thang bậc mới!

Những “hẻm đĩ”, “hẻm bịp", “hẻm sầu đời” đã mất tên không phải theo thời gian mà do nỗ lực truy triệt, xử lý của nhà chức trách. Những khu tiếng tăm một thời như Chương Dương, Vân Đồn, Tôn Đản, Mả Lạng, ga xe lửa cũ... nơi đã mất tên, nơi đã yên bình trở lại. Đã có người từng định thay những “Cây Me, Cây Điệp..." bằng những con hẻm mang số nhưng hình như đó không hợp gu với lối gọi dân dã của Sài Gòn.

Với một thành phố đông dân, phức tạp như TPHCM thì nội chuyện “quản lý hẻm” thôi đã là chuyện không nhỏ. Đợt khảo sát thực tế tình hình dân nhập cư 2004 vừa qua, Ban Pháp chế HĐND TP thống kê những con số đáng giật mình: Có phường chỉ 5.000 căn nhà nhưng trong những con hẻm kia 1/3 là những căn nhà không số; 3.000 phòng cho thuê; gần 1.000 người tạm trú... Thậm chí, có phường những người dân nhập cư chiếm 76% dân số như phường TT, Q. Tân Phú. Về tình hình trật tự, theo Công an TP hiện chỉ có 80% chủ hộ cho thuê nhà, thuê phòng là quản lý được, còn lại là chưa thể kiểm soát...

Rõ ràng, mảng khuất của bức tranh còn nhiều việc phải làm. Các tình trạng phạm pháp, sống lơ lửng, trôi dạt và vạ vật tạm bợ... chỉ chờ sự lỏng lẻo của nhân viên chính quyền là lập tức trồi lên. Ngoài ra tình trạng môi sinh, môi trường cùng hàng loạt vấn đề hạ tầng đòi hỏi phải xử lý rốt ráo...