Một nhà báo và tình báo xuất chúng

Richard Pyle là một trong những cựu phóng viên chiến trường Việt Nam của Mỹ đầu tiên đưa tin ông Phạm Xuân Ẩn qua đời trên bản tin của hãng AP. Trong thời gian 5 năm làm phóng viên chiến trường và từ 1970 đến 1973 làm trưởng văn phòng AP tại Sài Gòn, ông đã gặp và trò chuyện với ông Ẩn nhiều lần.

Trong bản tin AP ngày 20-9-2006, Richard Pyle viết: “Trong lịch sử tình báo thời chiến tranh, ít người thành công như Ẩn. Ông ấy đứng dang chân giữa hai thế giới với tư cách một tình báo cộng sản hoạt động tay trong dưới lớp vỏ bọc nhà báo trong phần lớn 15 năm chiến tranh ở Đông Dương. Đầu tiên ông làm việc cho hãng tin Reuters và sau đó 10 năm làm tổ trưởng tổ phóng viên Việt Nam của tuần báo Time. Với vai trò này, ông được phép vào các căn cứ quân sự và tiếp cận các chỉ thị quân sự Mỹ.

“Chuyện ông nổi tiếng nắm được nhiều nguồn tin và hiểu biết sâu sắc của ông khiến nhiều người Mỹ quen biết ông nghi ngờ ông làm việc cho CIA (...). Các mối quan hệ với chính khách và các tướng lĩnh (Sài Gòn) khiến Ẩn trở thành nguồn tin chủ yếu của các phóng viên Việt Nam làm việc cho các tổ chức truyền thông nước ngoài. Nhiều người biết ông vì lời ăn tiếng nói nhỏ nhẹ, một nhà tiên tri nghiện thuốc lá nặng của “Đài phát thanh Catinat”, nơi phát tán những tin đồn khắp Sài Gòn. Thế nhưng ít ai nghi ngờ ông là tình báo cộng sản”.

Những hồi tưởng da diết

Stanley Cloud từng làm việc chung với ông Ẩn từ năm 1970 đến năm 1972 tại Sài Gòn, bao gồm cả thời gian ông làm trưởng phòng tuần báo Time ở Sài Gòn từ hè năm 1971 đến tháng 12-1972. Sau khi hay tin ông Ẩn qua đời, Cloud viết ngay một bài báo đăng trên tờ Time, trong đó ông hồi tưởng về một đồng nghiệp yêu nghề báo và tổ quốc mình.

“Anh ấy sống một cuộc đời mà không ai trong chúng tôi biết được, một cuộc đời dính dáng đến mực vô hình và vi phim, đến những đường hầm địa đạo ở Củ Chi và thư từ gửi vào mật khu Hố Bò. Anh ấy mang quân hàm (đại tá rồi thiếu tướng khi ông chết hồi tuần rồi) và chắc chắn mang một bí số gì đó. Nhưng, đối với chúng tôi là những người làm việc chung với anh, ba năm với riêng tôi, Phạm Xuân Ẩn ít nhất không gì khác hơn là một nhà báo thượng thặng nắm tốt những nguồn tin của chính quyền miền Nam và hiểu biết cặn kẽ về lịch sử và ý nghĩa chính trị của cuộc chiến Việt Nam hơn chúng tôi nhiều.

“Anh ấy một phần giống như nhà nho, một phần giống như tu sĩ thời Trung cổ. Căn phòng làm việc nhỏ bé của anh ở văn phòng Time nằm trên lầu hai khách sạn Continental ở Sài Gòn chất đống trên kệ, từ sàn nhà đến nóc phòng, những tài liệu phủ đầy bụi bặm, những bài báo và báo cũ. Anh có thể tìm thấy một cách thần kỳ bất cứ lúc nào một tài liệu mà anh cần, mặc dù ít khi thấy anh làm như vậy bởi anh nhớ như in tất cả trong đầu.

“Anh ấy hút thuốc liên tục, rất ít nhậu, cười luôn miệng, nuôi và gây giống chó bécgiê Đức và lái một chiếc xe Renault cà tàng. Tôi có cảm giác biết anh rất rõ nhưng tôi đã lầm.

“Anh ấy luôn bảo tôi rằng sở dĩ những người cộng sản được ủng hộ nhiều ở Việt Nam bởi họ là lực lượng duy nhất chiến đấu hữu hiệu chống lại họa xâm lược và ảnh hưởng của nước ngoài, chống Nhật hồi thế chiến thứ hai, sau đó chống Pháp cả chục năm và chống Mỹ hơn hai thập kỷ (...)

“Anh ấy mến những người Pháp và người Mỹ mà anh quen và nói rành ngôn ngữ của họ nhưng anh ấy không muốn thấy đất nước mình bị Pháp hóa hoặc Mỹ hóa. Thời chiến tranh, một đồng nghiệp nói với tôi: “Tôi nghĩ rằng Phạm Xuân Ẩn là một ví dụ hoàn hảo của điều tốt nhất trong xã hội Việt Nam”. Tôi từng nghĩ như thế. Bây giờ tôi vẫn nghĩ như thế”.

Không thể giận

Các nhà báo gạo cội của Mỹ từng lăn lộn ở chiến trường Việt Nam cảm thấy gì khi biết Phạm Xuân Ẩn là tình báo viên cộng sản ?

Nhà báo Mỹ gốc New Zealand Peter Arnett chia sẻ: “Lúc đầu tôi không biết xử trí như thế nào với Phạm Xuân Ẩn. Tôi biết anh là một người yêu nước nhưng về mặt nghề nghiệp tôi cảm thấy bị phản bội. Trong hơn một năm trời, tôi cảm thấy bị xúc phạm nhưng sau đó tôi lại thấy rằng chẳng qua đó là công việc riêng của anh”.

Riêng hai nhà báo kỳ cựu McCulloch, nguyên trưởng văn phòng Time ở châu Á và David Halberstam từng làm chung nhiều năm với ông Ẩn ở Time, xác định rõ ràng tình cảm của mình .

McCulloch viết: “Tôi có giận Phạm Xuân Ẩn không sau khi biết được các hoạt động tình báo của anh ấy? Chắc chắn là không. Việt Nam là quê hương của anh. Nếu là tôi, chắc tôi cũng sẽ hành động như anh. Phạm Xuân Ẩn là một đồng nghiệp và một phóng viên thông minh và giỏi giang. Hiểu biết về tình hình chính trị ở Việt Nam của Phạm Xuân Ẩn rất sâu sắc. Đáng chú ý là các bài báo của anh chính xác một cách lạ thường”.

Nhà báo, nhà sử học David Halberstam

Trong quyển The Making of a Quagmire xuất bản năm 1965 viết về thế sa lầy của Mỹ ở Việt Nam, nhà báo David Halberstam từng mô tả ông Ẩn là một đinh chốt của “một mạng lưới tình báo nhỏ nhưng thượng hạng” của các nhà báo và nhà văn (Sài Gòn) bởi “anh ta có những quan hệ tốt nhất với cánh nhà binh trong nước”.

Sau khi biết chuyện Ẩn làm tình báo , ông nói thẳng: “Tôi chưa bao giờ cảm thấy bị Ẩn phản bội. Câu chuyện Phạm Xuân Ẩn khiến tôi nhớ lại những câu hỏi căn cơ mà Graham Green từng nêu trong cuốn Người Mỹ trầm lặng: Thế nào là trung thành? Thế nào là yêu nước? Thế nào là sự thật? Anh là ai khi nói lên sự thật ấy?”.