“Bảo quốc túy, tuyết quốc sỉ”

 Chí sĩ Lương Văn Can, hiệu là Ôn Như, sinh năm 1854 tại làng Nhị Khê, tỉnh Hà Đông (quê hương của Nguyễn Trãi), nay thuộc ngoại thành Hà Nội. Tuổi nhỏ nhà nghèo nhưng thông minh, hiếu học, khóa thi Hương năm Tự Đức thứ 27 (1874), tại trường thi Hà Nội cụ đỗ cử nhân (20 tuổi). Năm sau thi Hội nhưng không cập đệ. Điều đó không quan trọng, bởi cụ nào tha thiết đeo đuổi cái nghiệp khoa cử, việc nước quan trọng hơn. Triều đình Huế bổ nhiệm cụ vào chức giáo thụ phủ Hoài Đức, cụ không nhận. Chính quyền Pháp cũng có lần cử cụ vào Hội đồng Thành phố Hà Nội, cụ cũng từ chối. Cụ ở nhà mở trường dạy học tại ngôi nhà số 4 Hàng Đào. Căn gác bên trên cũng chính là nơi hội họp  của các sĩ phu yêu nước để bàn quốc sự. Ngoài mặt tiền, cụ bà  mở một cửa hàng buôn bán tơ lụa khá phát đạt, với 2 cô con gái phụ giúp trông nom.

Đông Kinh Nghĩa Thục: Khai trí, canh tân.- Năm 1907, Đông Kinh Nghĩa Thục ra đời, do cụ Lương Văn Can cùng một số các cụ như Dương Bá Trạc, Nguyễn Quyền, Hoàng Tăng Bí, Lương Trúc Đàm (con cả cụ Lương, cũng đã đỗ cử nhân) và mấy nhà tân học như Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học... đứng ra thành lập. Cụ Lương Văn Can cao  niên nhất, giàu khí phách lại chín chắn, ôn hòa điềm đạm nên được bầu làm thục trưởng, cụ Nguyễn Quyền làm giám học. Trường dạy miễn phí và cung cấp sách vở, dụng cụ học tập cho học sinh. Kinh phí do hội viên tùy tâm đóng góp. Riêng cụ Lương cống hiến ngôi nhà số 4 Hàng Đào làm trường sở ban đầu. Chủ trương của trường là dứt bỏ lối học khoa cử hủ lậu, dạy quốc ngữ, tiếng Pháp  và cả Hán văn, đưa vào các môn toán, khoa học thường thức, tùy nghi tiếp thu những cái mới của văn minh Âu Tây để khai trí, canh tân - một tư tưởng, phương pháp rất mới ở thời bấy giờ. Nhưng chủ yếu bên trong là làm cho người dân ý thức được thân phận nô lệ mất nước, khơi dậy lòng ái quốc và ý chí  phục thù để rửa nhục cho nòi giống.

Buổi đầu Nghĩa Thục phát triển nhanh chóng, tiếng tăm lan rộng cả nước. Kinh phí do hội viên đóng góp không đủ, có lúc gặp khó khăn, cụ bà đã phải bán đi ngôi nhà di sản của tổ tiên - hiệu buôn Quảng Bình An ở phố Hàng Gai - để chi viện cho Nghĩa Thục và các hoạt động liên hệ. Chính quyền Pháp lúc đầu tỏ ra dễ dãi, thả lỏng, nhưng vẫn bí mật đề phòng cảnh giác. Thế rồi việc phải đến đã đến, hoạt động hơn nửa năm thì Đông Kinh Nghĩa Thục đã được lệnh đóng cửa! Rồi tiếp theo là một số biến cố trong nước khiến một loạt các nhà ái quốc như Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Phan Chu Trinh, Trần Quý Cáp, Nguyễn Quyền... bị liên lụy, người bị chém đầu, kẻ cầm tù, đày đi Côn Đảo hoặc an trí, quản thúc. Riêng cụ Lương Văn Can cũng bị giam rồi bị tuyên án đày đi Nam Vang 10 năm. Mãn hạn, dù đã ngoài 70 tuổi, cụ trở về Hà Nội, lại mở trường dạy học tại số 4 Hàng Đào, lấy tên là “Ôn Như Trường”, môn sinh khá đông.

Ngày cụ Lương ra đi.- Ngày 13-6-1927, cụ Lương Văn Can tạ thế. Tin này làm chấn động đồng bào mọi giới trong cả nước. Các báo Pháp tại Paris cũng loan tin. Chính quyền Pháp vì muốn ngăn chặn một cuộc biểu tình lớn của những người đưa đám nên đã tìm cớ bắt gia đình phải tống táng ngay trong ngày, dù cáo phó đã để hai ngày sau mới đưa tang. Gia đình chỉ có được một tiếng đồng hồ để thông báo lại, nhưng lạ thay, đúng 17 giờ chiều hôm ấy, các môn sinh đã tập trung đông đảo, khăn áo tang phục chỉnh tề để đưa cụ về nơi an nghỉ cuối cùng. Lễ vật lại có cả một con bò thui! (xem hình). Đúng 17 giờ 30, chiếc xe thiên cổ tứ mã từ từ lăn, bốn người cầm đầu dây tua danh dự là các cụ Ngô Đức Kế, Hoàng Tăng Bí, Lê Đại và Nguyễn Triệu Trung. Theo sau là ngót ngàn người đủ mọi giới tiễn đưa linh cữu cụ đến tận nghĩa trang Hợp Thiện (Bạch Mai) thay vì Nhị Khê như đã định. Suốt dọc đường có lính cảnh vệ đi giữ trật tự. Đúng 19 giờ 30 phút, những ngọn đuốc được thắp lên sáng rực cả một vùng nghĩa trang để ban tang lễ đọc điếu văn và làm lễ hạ huyệt. Thật là một đám tang hi hữu giữa Hà thành văn vật!

Một nhà cách mạng.- Trước khi mất, cụ Lương để lại cho môn sinh 6 chữ: “Bảo quốc túy, tuyết quốc sỉ” (Giữ gìn tinh hoa của dân tộc, rửa sạch tủi nhục cho đất nước), cũng đã nói lên tinh thần yêu nước thương dân của chí sĩ họ Lương. Điều đáng tiếc là di bút của cụ Lương hiện nay còn quá ít, chỉ vài bài thơ và chắc chắn di bút của cụ đã bị thiêu hủy cùng với những tài liệu của Đông Kinh Nghĩa Thục.

Ở góc độ lịch sử, Đông Kinh Nghĩa Thục với cụ Lương Văn Can là một hiện tượng văn hóa - lịch sử và cách mạng độc đáo. Dù chỉ tồn tại hơn nửa năm, Đông Kinh Nghĩa Thục có ảnh hưởng rất lớn đến các phong trào yêu nước lúc bấy giờ. Ảnh hưởng đó cho đến nay chúng ta vẫn chưa đánh giá hết. Hy vọng trong cuộc hội thảo về Đông Kinh Nghĩa Thục do Hội Nghiên cứu và Giảng dạy văn học TPHCM được tổ chức trong tháng 7 tới sẽ có những đánh giá xác đáng hơn về tầm ảnh hưởng của Đông Kinh Nghĩa Thục. Với cá nhân cụ Lương Văn Can, tuy mưu đồ rửa nhục cho đất nước không thành, nhưng một Lương Văn Can với Đông Kinh Nghĩa Thục và một Lương Ngọc Quyến (con trai cụ) với cuộc khởi nghĩa Thái Nguyên, là những đóng góp đáng trân trọng trong lịch sử giải phóng dân tộc.