Diễn ngẫu hứng tạo bản sắc nghệ sĩ

Sự sáng tạo ngẫu hứng trong nghệ thuật không phải là điều quá mới mẻ, thậm chí ngày càng phổ biến trong nghệ thuật đương đại. Trong buổi hội thảo “Tính ngẫu hứng trong nghệ thuật: Sự dễ dãi hay lao động nghiêm túc?” diễn ra tại Hà Nội cách đây 2 năm, ông David Glass - chuyên gia, người sáng lập và giám đốc nhà hát không kịch bản tại Anh - cùng những người làm nghệ thuật lâu năm đã khẳng định một lần nữa tầm quan trọng của tính ngẫu hứng trong sáng tạo nghệ thuật.

Phát tiết tinh hoa

Một vai diễn, vở diễn, bản nhạc có hay, độc đáo hay không phụ thuộc quá nhiều vào tài nghệ, tính ngẫu hứng trong sáng tạo của người nghệ sĩ. Lúc được hỏi là khi diễn trên sân khấu có cho phép mình “cương” ra ngoài kịch bản hay không, nghệ sĩ Thành Lộc từng nói: “Sự ngẫu hứng của diễn viên trên sân khấu, đặc biệt là sân khấu hài, mang tố chất nghệ sĩ rất lớn. Sự trình diễn ngẫu hứng đã phát tiết tinh hoa của người nghệ sĩ đó. Nó là đặc điểm khác biệt để nhận diện giữa nghệ sĩ này và nghệ sĩ kia”.

Với nghệ sĩ Việt Anh, nghệ thuật là ngẫu hứng đời thường, giản dị, bất chợt mà bất ngờ, độc đáo. Sự ngẫu hứng là yếu tố quan trọng nhất tạo nên sự thành công của mình với các vai diễn. Không dẫn dắt nhân vật đi trên con đường định sẵn mà quẹo chỗ này, dừng chỗ nọ, nhanh khúc này, chậm khúc kia chính là cách diễn nổi bật của nghệ sĩ Việt Anh từ mấy chục năm nay, trên sân khấu lẫn phim trường.

Nghệ sĩ Hữu Châu trong phim “Ba ơi, mẹ có về không?”. (Ảnh do đoàn phim cung cấp)

Khi nhắc đến các lớp nghệ sĩ gạo cội, sẽ rất thiếu sót nếu không nhắc đến bản lĩnh, tự tin, làm chủ sân khấu và nhanh nhạy ứng biến với lối diễn xuất đầy ngẫu hứng của họ. Họ thường không tuân thủ chặt chẽ bài bản nhưng nắm vững cái thần của vở, tùy trường hợp có thể biến hóa cho thích hợp. Giới nghệ sĩ miền Bắc thường gọi nghệ sĩ Việt Anh là tay diễn “bợm”. Tức là nét diễn già dặn, sành sỏi. Anh cũng thừa nhận rằng: “Muốn ngẫu hứng, thăng hoa bằng bản năng phải có cả sự trải nghiệm. Khi dám chắc điều mình làm, tôi mới thỏa sức chứ không thì sẽ rất dễ làm… bậy”.

Vậy nên, bất kể là vai phụ hay vai chính cũng đều thấy anh có vẻ ngơ ngác, ngây ngô. Nhưng khi nhập vai, từ chỗ điềm đạm, nhẹ nhàng, anh đã tung tẩy, biến hóa linh hoạt. Rõ ràng, sự ưu tú của người nghệ sĩ chân chính vượt khỏi mọi khuôn khổ định danh. Nghệ sĩ Bảo Quốc đồng tình: “Khi đã trải nghiệm nhiều, tôi đủ sức làm chủ vai diễn, từ đó mới ngẫu hứng để vai diễn hay hơn”.

Ngẫu hứng có nghề

Thực tế, không có bất cứ lý thuyết nào cho tính sáng tạo ngẫu hứng. Song sự sáng tạo ngẫu hứng luôn đòi hỏi phải có lề lối, nguyên tắc cụ thể. Tức là một nghệ sĩ giỏi có thể ngẫu hứng một câu thoại không có trong kịch bản nhưng điều đó hoàn toàn không có nghĩa là anh ta muốn làm gì thì làm. Nghệ sĩ Việt Anh chia sẻ: “Nói không đọc kịch bản là không chính xác, tôi có đọc nhưng chỉ nhớ ý chính, không cần phải học thuộc thoại y chang trên giấy. Khi lên sân khấu hay ra phim trường, tôi sẽ tung hứng, tùy cơ ứng biến tự nhiên. Phần ý tưởng và nội dung cốt lõi tất nhiên cần phải nắm và tuân thủ”. Theo nghệ sĩ Bảo Quốc, diễn những vai “dê” đâu phải thích “dê” kiểu nào cũng được, đâu phải cứ sàm sỡ, ăn nói tục tĩu cũng có thể chấp nhận. “Mọi thứ phải nằm trong giới hạn, không được “trật đường ray” giá trị tư tưởng và thẩm mỹ ban đầu của vở kịch” - ông nói.

Thông thường, với những người có “máu” sáng tạo ngẫu hứng, họ rất dễ nghĩ rằng ý tưởng nào cũng đúng, vậy cứ nghĩ gì rồi làm theo nó là được. Bảo Quốc quan niệm: “Tôi luôn phải xác định chừng mực, giới hạn và điểm dừng, nếu không sẽ trở thành ngẫu hứng dông dài. Mà lẽ thường, nói dài, nói dai thành ra nói dở”.

Nghệ sĩ Tùng Lâm - người từng có thời gian đi song tấu hài hước trong các ban kịch của màn ảnh Sài Gòn và đài phát thanh xưa - từng cho rằng khi diễn ngẫu hứng quá đà sẽ vượt ra khỏi ý tưởng, chủ đề ban đầu mà vở kịch muốn nhấn mạnh, thậm chí dễ “vạ miệng” khi đưa những lời dung tục, dở hơi vào câu thoại. “Sự thích thú của khán giả rất quan trọng nhưng ngẫu hứng cũng phải đáp ứng được nhân vật hoàn hảo chứ không nên chạy theo những tiếng cười, thị hiếu dễ dãi của công chúng” - nghệ sĩ Thành Lộc đúc kết.

Một vai diễn ngẫu hứng của nghệ sĩ có nghề chắc chắn sẽ rất khác với một vai diễn cũng ngẫu hứng của một người không biết diễn. Bởi những diễn viên không có kiến thức nền tảng, ít chịu tìm tòi, học hỏi sẽ dễ dàng phá nát vai diễn khi họ ứng tác với bạn diễn.

Không khuôn mẫu, không quy tắc, không gò bó nhưng không có nghĩa là nghệ sĩ xuề xòa khi lên sân khấu, ra phim trường. Khi một nghệ sĩ ứng diễn trên sàn tập sân khấu hay ngoài phim trường, họ phải có cơ sở lý luận chứ không chỉ đang thực hiện bản năng của mình. Theo nghệ sĩ Thành Lộc, khoảng cách giữa chất trí tuệ và tự nhiên chủ nghĩa chỉ như sợi chỉ mỏng manh. “Ai cũng có thể ngẫu hứng, sáng tạo nhưng để mang lại hiệu quả thì đòi hỏi nghệ sĩ phải có nền tảng văn hóa, trình độ, kiến thức thẩm mỹ nói chung và sự thông minh, nhạy bén mới có thể thêm, bớt,  tiết chế, kiểm soát mình” - Thành Lộc nói.