“Đứa con của đất” đã về với đất

Hồi năm 1994, LĐLĐ TP HCM và Báo Người Lao Động phối hợp với Hội Nhà văn TP tổ chức cuộc thi truyện ngắn kỷ niệm 20 năm ngày giải phóng miền Nam. Anh Phan Hồng Chiến, Tổng Biên tập Báo Người Lao Động lúc đó, giao tôi lên kế hoạch tổ chức lớp viết truyện ngắn tập trung một tuần tại Thanh Đa dành cho các cây bút không chuyên được các Công đoàn cơ sở gửi về theo yêu cầu của LĐLĐ TP HCM. Các nhà văn Trần Thanh Địch, Nguyễn Khải, Nguyễn Quang Sáng, Anh Đức, Lê Văn Thảo… đều được mời đến nói về kinh nghiệm viết truyện của mình.

Sáng tác là như thế

Trong buổi nói chuyện của nhà văn Anh Đức, tôi còn nhớ ông bảo rằng nghề viết văn không có thầy. Theo ông, hiện nay, chúng ta có trường dạy viết văn là học theo cách làm của Liên Xô, chứ nghề viết văn làm sao dạy được. Văn cũng như võ, có những cậu bé nhảy ra múa một đường thì các bậc sư phụ đã thấy… lạnh lưng. Trần Đăng Khoa học cấp 1 chưa xong mà viết: Ngoài thềm rơi chiếc lá đa/ Tiếng rơi rất mỏng như là rơi nghiêng, thì đố trường viết văn nào dạy được. Do đó, muốn viết văn thì ngoài chút năng khiếu còn phải đi nhiều, nghe nhiều rồi “cảm nhận” nó theo cách của mình…

Nhà văn Anh Đức (phải) và nhà thơ Tố Hữu năm 1996

Sau màn “giáo đầu tuồng” khá ấn tượng, nhà văn Anh Đức đi vào cụ thể một số truyện của mình. Nhà văn kể khi tập kết ra miền Bắc, ông được các cây bút đàn anh kèm cặp hướng dẫn như ông đang hướng dẫn các cây bút không chuyên của tổ chức Công đoàn ở lớp này. Hồi ở miền Bắc, ông được cử đi thực tế nhiều nơi và viết được một số truyện ngắn nhưng vẫn “lềnh lềnh”, chẳng tạo được dấu ấn gì trong lòng bạn đọc. Cho đến khi ông gặp chị Nguyễn Thị Huỳnh, một phụ nữ hoạt động cách mạng ở miền Nam tập kết ra Bắc. Từ nhân vật có thật này, ông đã viết nên truyện Một chuyện chép ở bệnh viện.

Thời gian này, các truyện của ông được ký tên thật: Bùi Đức Ái. Lúc vào Nam viết văn, ông mới dùng bút danh Anh Đức. Nhân vật chị Tư Hậu trong truyện và tên phim, chính là nguyên mẫu chị Nguyễn Thị Huỳnh. Nhân vật chị Sứ trong tác phẩm Hòn đất cũng thế. Nguyên mẫu chị Sứ là Phan Thị Ràng (liệt sĩ) ở xã Lương Phi, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang. Nhưng trong sáng tác không phải lúc nào cũng bê nguyên mẫu mà phải có hư cấu, chi tiết. Với ông, đó là nhiệm vụ của nhà văn!

Muốn bơi thì phải nhảy xuống nước

Sau ngày đất nước thống nhất, tôi biết đến nhà văn Anh Đức qua truyện Đứa con của đất, sau đó có mấy lần gặp ông ở Tuần báo Văn nghệ TP HCM. Ngày ấy, nhà văn Anh Đức trước mắt tôi giống thầy giáo hơn là văn nghệ sĩ như tôi đã biết. Nhà văn Anh Đức có vóc người nho nhã, đẹp trai, nói chuyện điềm đạm và hay… cười ruồi. Qua mấy lần trò chuyện, tôi có cảm giác ông không giấu nghề với lớp trẻ nhưng ông thường nói: “Muốn bơi thì phải nhảy xuống nước. Đọc vạn cuốn sách viết về bơi lội mà không xuống nước thì cả đời sẽ không biết bơi. Nói lý thuyết nhiều quá, khi rớt xuống nước ắt cầm chắc cái chết”.

Đọc truyện của Anh Đức, tôi thấy ông cố tìm ra nét đẹp của con người trong hoàn cảnh khắc nghiệt nhất, tàn bạo nhất của chiến tranh song không thi vị hóa chiến tranh. Ông viết tự nhiên mà ra văn chứ không phải cố ý làm văn. Trong truyện Đứa con của đất, có đoạn tôi đã đọc đi đọc lại mấy lần và cứ thấy thương thương: “Trời tối hẳn. Bà con lối xóm kéo tới độ mươi người. Thời buổi này, mọi cuộc tụ tập, kể cả cuộc đưa đám cũng đều là nguy hiểm. Cho nên những người ấy đến nhà tôi một cách im lặng, như những cái bóng. Và chỉ với chừng ấy người thôi, nhà tôi coi chừng đã chật, bởi gọi là nhà chớ kỳ thiệt nó chỉ nhỉnh hơn cái chòi giữ dưa một chút mà thôi. Kế đó, tôi nghe mọi người bàn tới tính lui mãi về vụ ván đóng hòm. Là bởi nhà tôi vốn không có ván, bà con lối xóm cũng chẳng nhà ai có bộ ván nguyên vẹn nào. Rốt cuộc mỗi nhà phải gom góp lại từng tấm ván để đóng hai cái hòm. Lúc bà con tẩm liệm cho ba má tôi, ngó thấy nắp hòm đậy lại tôi vùng la ré lên rồi chạy nhào tới, vẹt mấy người đứng chung quanh ra. Bà con chụp ghì chặt lấy tôi. Tôi la dữ dội, khi nghe tiếng đóng nắp ván hòm vang lên cum cum. Tôi có cảm tưởng những cây đinh kia không phải đóng vào ván, mà đóng vào giữa tim tôi”.

Bây giờ, thân quyến, bạn bè và bạn đọc lâu nay của ông chắc cũng nghe tiếng “cum cum” trong trái tim mình. “Đứa con của đất” nay đã trở về với đất. Vĩnh biệt nhà văn Anh Đức - người con của Nam Bộ đã góp phần dựng xây lâu đài văn học Việt Nam!