"Hoàng trùng" là con gì?

"Trăm họ ai ai đều kết oán, giết mỏi tay, rượt mỏi cẳng, giống bây sinh quá lẹ, một đêm rồi coi thế cũng như;

Nghìn người kẻ kẻ chẳng bị hư, xô hết sức, đuổi hết hơi, loài bây ở vô nghì, giây phút lại càng thấy y lệ".

"Hoàng trùng" là giống gì mà phá hại mùa màng ghê gớm đến vậy? Các sách từ điển tiếng Việt giảng rất khác nhau:

- "Hán Việt từ điển" (Đào Duy Anh): "hoàng trùng 蝗蟲 Con sâu keo".

- "Việt Nam tự điển" (Hội Khai trí Tiến đức) và "Từ điển tiếng Việt" (Văn Tân chủ biên) đều giảng "hoàng-trùng" là "sâu ăn lúa".

- "Từ điển từ và ngữ Việt Nam" (GS Nguyễn Lân), sau khi giảng "hoàng trùng" là "sâu cắn lúa", còn chú thêm nghĩa yếu tố Hán Việt: "hoàng: màu vàng; trùng: sâu".

- "Từ điển tiếng Việt" (Vietlex): "hoàng trùng": 蝗蟲 d. [cũ] châu chấu, về mặt làm hại mùa màng: lúa bị hoàng trùng ăn hại".

- "Việt Nam tự điển" (Lê Văn Đức): "hoàng trùng" dt. (động): X. Châu-chấu: Giặc hoàng-trùng".

Theo chúng tôi, trong trường hợp này, từ điển của Vietlex và Lê Văn Đức đã giảng đúng. "Hoàng trùng" 蝗蟲 ("Từ điển Hán Anh" [cdict.info]: 蝗蟲 - grasshopper) là con "châu chấu" (côn trùng thuộc họ châu chấu Acrididae) chứ không phải là "sâu ăn lúa" nói chung; càng không phải là "con sâu keo" (Spodoptera mauritia). Mặt khác, "hoàng" trong "hoàng trùng" không phải là "hoàng" có tự hình 黃(nghĩa là "màu vàng" như GS Nguyễn Lân giảng) mà là "hoàng" có tự hình 蝗, tên gọi tắt ("giản xưng" 簡稱) của con "châu chấu".

"Từ nguyên" và "Từ hải" đều ghi nhận và mô tả "hoàng trùng" 蝗蟲(tên gọi khác "trách mãnh" 蚱蜢; "hoạnh trùng" 橫蟲) với đặc điểm của con châu chấu. "Hán tự đồ giải tự điển" (Trung Quốc xuất bản xã tập đoàn) giảng chữ "hoàng" 蝗 trong "hoàng trùng" 蝗蟲, rõ ràng như sau: "hoàng 蝗: Chữ hình thanh. Trùng 虫 biểu ý, triện thư hình giống một con sâu, biểu thị "hoàng trùng" (châu chấu) là một loại sâu. Hoàng 皇 (huáng) biểu thanh; hoàng 皇 còn có nghĩa là to lớn, biểu thị hoàng trùng bay thành từng đám, từng đám lớn phá hại mùa màng. Nghĩa gốc là "hoàng trùng" 蝗蟲 (châu chấu). Hoàng trùng là một loại sâu phá hại mùa màng, thường bay thành từng bầy, còn gọi là "mã trách" 螞蚱. Mồm của nó rất cứng và sắc, bay nhảy giỏi, gồm nhiều giống, như: "phi hoàng" 飛蝗 (châu chấu đá), "đạo hoàng" 稻蝗 (châu chấu lúa), "miên hoàng" 棉蝗 (châu chấu bông)".

Trong khi đó, con "sâu keo" (Spodoptera mauritia), Tàu gọi là "thủy đạo diệp dạ nga" 水稻叶夜蛾 (sâu đêm ăn lá lúa). Hai chữ "dạ nga" 夜蛾 (sâu đêm) là gọi theo tập tính của sâu keo, ban ngày ẩn nấp, ban đêm ra gây hại; trong khi "châu chấu" thì ngược lại, phá hại ban ngày là chính. "Sâu keo" thuộc côn trùng hóa bướm, không chân, không cánh; còn "châu chấu" thuộc loại không hóa bướm, chân đốt và có cánh bay nhảy.

Xưa kia có những năm, châu chấu phát triển thành đại dịch, bay từng đám vần vũ như mây giông trên trời. Châu chấu tới đâu, mùa màng, cây cỏ, các loài thực vật trọc trụi tới đó. Bởi vậy, "hoàng trùng" được xem là một thứ "giặc" nguy hiểm.

Như vậy, "hoàng trùng" 蝗蟲 là tên riêng của con "châu chấu" chứ không phải "sâu keo" hay "con sâu keo"; cũng không phải là tên gọi các loại "sâu hại lúa", "sâu cắn lúa" nói chung; "hoàng trùng" càng không phải vừa có nghĩa là "châu chấu" vừa có nghĩa là "sâu keo" như "Việt Hán từ điển" đã nhầm lẫn.