John Balaban mê chữ Nôm, yêu tiếng Việt

Năm 2006, trong một lần trò chuyện với GS Việt kiều Ngô Thanh Nhàn tại Hà Nội, tôi được ông kể cho nghe về người bạn thân, nhà thơ, dịch giả nổi tiếng của Mỹ John Balaban. Trong những câu chuyện của GS Nhàn, tôi như gặp được một học giả người Mỹ mà nhiều người gọi ông là  “nhà VN học”, “người bảo tồn chữ Nôm, “ người say mê thơ Hồ Xuân Hương”...
Một giáo sư đại học Mỹ mê ca dao VN
John Balaban là một gương mặt tên tuổi trong đời sống thơ ca Mỹ. Ông là tác giả của 12 tập thơ và văn xuôi, trong đó có đến 4 cuốn đoạt giải của Viện Hàn lâm thơ ca Mỹ Lamont Prize, một giải về thơ cấp quốc gia; hai lần được đề cử giải Sách Quốc gia Mỹ.  Năm 1998, tuyển tập thơ Những con châu chấu bên ngưỡng cửa mùa hè của ông nhận được  giải William Carlos do Hội Thi ca Mỹ bầu chọn.
Năm 2001-2004, ông nhận giải “Thi sĩ của Hội Thơ danh dự Phi Kappa”. Nhưng có lẽ tên tuổi ông lại gắn bó với VN bởi những tác phẩm dịch thuật từ thơ Hồ Xuân Hương và Truyện Kiều sang tiếng Anh. Nhờ vậy, ông từng được bầu làm  chủ tịch Hội Dịch văn học Mỹ. Ông hiện là GS Đại học Tổng hợp Raleigh thuộc bang Bắc Carolina.

Nhà thơ, dịch giả nổi tiếng của Mỹ John Balaban

Tận mắt chứng kiến sự dã man và tàn bạo của cuộc chiến tranh VN vào những năm 70 của thế kỷ 20, ông đã tình nguyện tham gia một tổ chức chăm sóc trẻ em bị thương tật vì chiến tranh. Đây cũng chính là cơ hội để ông  rong ruổi trên những nẻo đường của VN, gặp gỡ chuyện trò với biết bao nhiêu người dân VN bình dị, nghe những câu dân ca Nam Bộ mộc mạc và đầy chất thơ.
Rồi không biết tự bao giờ, những bài ca dao đó đã quyến rũ ông. Sau chiến tranh, ông đã quay lại VN để ghi âm những bài ca dao và đem về Mỹ nghiên cứu. Có lần được hỏi tại sao lại yêu thích dân ca Nam Bộ, ông trả lời tỉnh queo rằng cũng không hiểu tại sao, nhưng thấy chúng rất hay!
Người đưa thơ Hồ Xuân Hương đến Mỹ
Cuối năm 2000, John Balaban đã cho xuất bản 48 bài thơ của Hồ Xuân Hương bằng tiếng Anh, do ông dịch, với phần đối chiếu bằng chữ Nôm và chữ  quốc ngữ. Hiểu được cái chất tinh túy của bà “chúa thơ Nôm” đã là khó, chuyển tải sang một ngôn ngữ khác qua suy nghĩ của một người phương Tây càng khó hơn. Trong quá trình dịch thuật gian truân này, có lúc John đã tự cảm thốt lên mấy câu thơ: “Trăm năm, tiếng khéo ngân dài/ Trên sông, cổ nguyệt nhớ hoài Xuân Hương”.
Theo ông, đến trăng sao muôn đời còn nhớ mãi những vần thơ óng ả, mượt mà, ẩn chứa nhiều ý tứ nhưng không kém phần bốc lửa và ý nhị của một nữ sĩ đa đoan, đa tài, đa tình; bà chính là người đã dám kêu gọi bình đẳng nam nữ trong một xã hội phong kiến và luôn lên tiếng bênh vực những phụ nữ nghèo, kém may mắn. Tác phẩm này đã được công chúng, giới truyền thông Mỹ đón nhận nồng nhiệt. Năm 2000, trong chuyến thăm VN đầu tiên nhằm nối lại quan hệ giữa hai nước, Tổng thống Bill Clinton đã nhắc đến cuốn sách của John, coi đây là “cầu nối văn hóa giữa quá khứ và hiện tại”.
Mê chữ Nôm, bảo tồn chữ Nôm
Từ việc dịch thơ Hồ Xuân Hương, nhà thơ John Balaban đã phát hiện ra di sản chữ Nôm là kho báu lớn của nền văn hóa VN, do chính các học giả VN sáng tạo ra để cố gắng giữ gìn bản sắc văn hóa trong suốt 1.000 năm lịch sử. Tuy số người biết chữ Nôm còn lại rất ít nhưng GS Balaban hiểu rằng chữ Nôm chiếm một vị trí quan trọng trong lòng người Việt, đại diện cho quá khứ trong những phát ngôn của người Việt, chứ không phải chữ Hán. Nhiều tài liệu chữ Nôm cổ  hiện vẫn được lưu giữ ở Tây Ban Nha, Pháp, Vatican mà người Việt khó có thể tiếp cận được và rất dễ bị mai một. Với tâm nguyện gắn bó với chữ Nôm, cùng với GS Ngô Thanh Nhàn và nhà ngôn ngữ học Đỗ Bá Phước, năm 1998, GS- nhà thơ  John Balaban đã lập ra Hội Bảo tồn chữ Nôm để  nghiên cứu về di sản vốn chữ cổ quý giá này.
Trong vòng 10 năm, hội đã hoàn thành những bước tiến đầu tiên trong việc xuất bản số hóa các tác phẩm chữ Nôm, với sự hợp tác năng nổ của nhiều bạn trẻ VN vừa giỏi công nghệ vừa say mê chữ Nôm. Ông cùng hội tổ chức hai cuộc hội thảo quốc gia về chữ Nôm, xuất bản từ điển chữ Nôm, trao học bổng chữ Nôm cho học giả Mỹ và sinh viên VN, cùng nhiều công trình nghiên cứu khác về chữ Nôm. Trong một bài viết riêng về chữ Nôm, GS Balaban kêu gọi: “Một số lượng lớn các cuốn sách được viết bằng chữ Nôm không chỉ có thơ mà còn có sách lịch sử, tôn giáo, y học... tất cả đang chờ sự hỗ trợ và đóng góp của độc giả khắp nơi trên thế giới. VN không thể để mất dần đi di sản văn hóa. Đặc biệt là khi nền văn hóa phương Tây có vẻ như đang du nhập nhanh chóng vào VN”. 
 Trong 2 năm qua, hội đã hợp tác với Thư viện Quốc gia xây dựng một kho thư tịch cổ Hán-Nôm có hơn  4.000 đầu sách với gần 50.000 trang sách chữ Nôm đạt chuẩn quốc tế. Đây sẽ là thư viện số hóa đầu tiên ở VN, tất cả những cuốn sách  sẽ được “post” lên mạng. Tháng 12-2008, John Balaban lại có mặt ở VN nhân dịp kỷ niệm 10 năm ngày ra đời của Hội Bảo tồn di sản chữ Nôm. Nhân dịp này, GS đã được tặng kỷ niệm chương “Vì sự nghiệp văn hóa-thể thao và du lịch” vì những đóng góp của ông trong việc bảo tồn chữ Nôm. John Balaban vận động thư viện Trường Đại học North Carolina tài trợ trang thiết bị có giá trị lớn tặng Thư viện Quốc gia làm phương tiện mở lớp huấn luyện bảo quản tài liệu cổ.
Tâm huyết với văn chương VN, lại là một thi sĩ, John Balaban đang say mê dịch tác phẩm Truyện Kiều của văn hào Nguyễn Du ra tiếng Anh. Ông muốn tạo ra một thể thơ bằng tiếng Anh na ná như thể thơ lục bát của tiếng Việt. Ngoài ra, do nghiên cứu chữ Nôm, ông có điều kiện thuận lợi so sánh với nguyên bản Truyện Kiều bằng tiếng Nôm của Nguyễn Du.  Cũng giống như khi dịch thơ Hồ Xuân Hương, thi sĩ Balaban tâm sự, ông sẽ dành 10 năm để dịch tác phẩm Truyện Kiều và hy vọng  sẽ sớm hoàn thành tác phẩm này để công chúng Mỹ, cộng đồng sử dụng tiếng Anh được thưởng thức kiệt tác văn chương của VN.