Khai mạc cuộc trưng bày “Từ Chi - nhà dân tộc học”

Có mặt tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (BTDTH) chiều nay là con cháu, anh em, bạn bè, học trò, tất cả những người mà GS Từ Chi từng để lại dấu ấn ít nhiều. Thậm chí, do sự nỗ lực cao độ của bảo tàng, người ta còn tìm lại được những người dân tộc Mường đã từng gặp gỡ hoặc gắn bó với GS suốt những thời kỳ ông đi điền dã...

GS Từ Chi đã được Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh với cụm 4 công trình: "Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ", "Hoa văn Mường", "Hoa văn các dân tộc Giarai – Bana", "Người Mường ở Hoà Bình". Ngoài ra, ông còn có nhiều nghiên cứu sâu sắc khác. Ông được coi là gương mặt lớn, tiêu biểu của nền dân tộc học Việt Nam.

Những tư liệu lần đầu tiên công bố

Cách đây 1 năm, BTDTH đã tiếp nhận di cảo của cố GS. Nguyễn Đức Từ Chi từ Viện nghiên cứu Đông Nam Á. Kể từ đó đến nay, họ đã nỗ lực không ngừng để bảo quản, sắp xếp, hiệu chỉnh, tìm kiếm thêm và kết quả là ngày hôm nay biến thành hiện thực ý tưởng tái hiện lại qua một cuộc trưng bày toàn bộ cuộc đời, tư tưởng và cống hiến của GS Từ Chi.

Các hiện vật chủ yếu trong cuộc trưng bày này là ảnh, bút tích và một số giấy tờ của cố GS. Cuộc đời ông được tái hiện qua các giai đoạn: con đường đến với nền dân tộc học, các công trình đóng góp, phong cách làm việc, cho đến mối tình cao thượng với người vợ, và một phần rất quan trọng là hình ảnh Từ Chi trong mắt các người thân, bạn bè, học trò... Chúng ta có thể thấy ở đây những bức ảnh đen trắng chụp GS Từ Chi từ thời trẻ, trong trang phục thường ngày, ảnh thời xuân sắc của bà Nguyễn Thị Tuất, vợ ông; ảnh GS những chuyến đi điền dã, những năm sống ở Ghinê... Có thể thấy cả tấm thẻ sinh viên thời ông học Đại học Tổng hợp, với chữ ký của thầy hiệu trưởng Nguỵ Như Kontum từ năm 1959; chứng chỉ tốt nghiệp đại học từ năm 1961 nay đã ố màu; bản tự nhận xét cá nhân vào năm 1966 với những câu "kiểm điểm" hết sức thật thà...

BTDTH cũng làm được một việc đáng kể là đã thu thập được những tâm sự, hồi tưởng chân thực và cảm động nhất từ những người bạn, người thân của GS Từ Chi. Đây là lời kể của những người dân Hoà Bình nơi GS Từ Chi từng đến ở nhờ để tìm hiểu văn hoá Mường: "Bác ấy chịu khó lắm, sớm ở nhà này, chiều đến nhà kia, trời mưa trời gió cũng thế; buổi tối thì về hỏi chuyện bố tôi. Gia đình tôi có một cái phản, bố tôi dành cho bác ấy viết lách" (ông Bạch Đình Xỉnh, 65 tuổi, xóm Đúp, xã Tú Sơn, Kim Bôi, Hoà Bình). Rồi: "Mọi người ở đây ai cũng cảm động vì thấy bác ấy già rồi, răng đã yếu, khi ăn phải bóp đi bóp lại cho nắm xôi mềm ra mới ăn được, và mỗi lần từ Hà Nội lên thì bác ấy kiên trì đi bộ hơn 10 cây số từ ngã 3 Mãn Đức vào" (ông Đinh Công Chẩy, 67 tuổi, xóm ào, xã Qui Mỹ, Tân Lạc, Hoà Bình).

Còn bạn bè, những nhà nghiên cứu đồng nghiệp hay học trò của ông nói gì? - "Từ Chi luôn khoác trên vai một chiếc túi may bằng vải ghép, trong đó có vài tập bản thảo và cái điếu cày ngắn không chứa nước. Ông còn xách theo chiếc cặp lồng vài ngăn, trong đó bà Tuất để sẵn cơm, ít hạt lạc rang, ít dưa và món thường xuyên nhất là cá mè nấu xâm xấp với rau muống” - GS.TS Phạm Đức Dương nhớ lại. Hoặc: "Từ Chi thường mặc chiếc áo chàm, râu tóc để dài, trông như một ông già người dân tộc thiểu số. Có lần cụ nói vui: "Tôi mong chỉ có 2 chiếc áo, một chiếc mặc trên người, khi mở tủ ra chỉ còn chiếc kia, khỏi phải lựa chọn!” (lời kể của TS Thu Nhung Mlô). Còn đây là chân dung GS Từ Chi trong mắt PGS. TS Trần Lâm Biền: "Nếu bạn có thể hình dung một bác đứng bơm xe ở góc đường phố, chỉ cần tưởng tượng thêm cái bụng là có được một Từ Chi rồi đó”...

Một hướng đi mới trong hoạt động trưng bày

Đây là lần đầu tiên ở nước ta tổ chức một cuộc trưng bày giới thiệu về một nhà khoa học. Bởi vậy có thể coi nó là một thể nghiệm về cách tiếp cận mới trong lĩnh vực hoạt động bảo tàng.

Tiền sảnh của BTDTH chiều nay chật kín với khoảng vài trăm người, đó là một con số đáng nể đối với một cuộc trưng bày bảo tàng vốn là hoạt động vẫn thường rất thầm lặng ở nước ta hiện nay. Hơn thế, cảm giác hài lòng và ngạc nhiên "không nghĩ cuộc trưng bày này lại hấp dẫn đến thế" của nhiều người xem là một dấu hiệu thành công rõ rệt. PGS.TS Nguyễn Văn Huy (GĐ bảo tàng) đã có thể thở phào nhẹ nhõm.

Ông Huy cho hay: "Cái khó ở đây là chưa bao giờ chúng ta dám làm một cuộc trưng bày về cuộc sống của một nhà khoa học bình thường, nhất lại là một nhà dân tộc học mà đối với nhiều người chủ đề đó có vẻ còn xa lạ hoặc khó kéo họ đến xem được. Chúng tôi đã phải mời tất cả gia đình, bạn bè của GS Từ Chi, đề nghị họ kể ra những điều gì họ biết hoặc nhớ được, nhằm hiểu rõ con người của Từ Chi, hiểu tại sao ông lại được người ta trân trọng và kính mến đến như thế. Sau cùng, chúng tôi đã nghĩ ra một cách thức khiến phòng trưng bày tưởng như đơn điệu lại trở nên sống động hấp dẫn, bằng những tấm ảnh đầy sức gợi, những bản bút tích phóng lớn..." Không phải là vài tháng mà mất hơn 1 năm, với sự làm việc cật lực của vài mươi người, BTDTH mới hoàn thành được trưng bày này.

Theo TS. Huy, thành công này mở ra một xu hướng mới cho hoạt động trưng bày của bảo tàng. Tới đây, BTDTH có thể sẽ có những hình thức tương tự để tôn vinh tất cả các nhà dân tộc học trong lịch sử Việt Nam...