Tranh cãi quanh việc cải tiến đàn tam thập lục

Thông tin nghệ sĩ Hồ Nga (trưởng nhóm Mặt Trời Đỏ) bảo vệ thành công công trình “Cải tiến cây đàn tam thập lục” tại Sở Khoa học và Công nghệ TPHCM vào ngày 16-7 vừa qua và được hội đồng Nghệ thuật đánh giá cao khiến những người quan tâm đến loại nhạc cụ này chú ý. Ngay sau đó, một cuộc tranh cãi đã nổ ra trong giới âm nhạc mà mở đầu là lá thư của nhạc sĩ- NSND Trần Quý gửi chủ tịch Hội đồng Khoa học nghiệm thu công trình “Cải tiến đàn tam thập lục”, Sở Khoa học và Công nghệ TPHCM.

Một cải tiến đã có từ lâu ở các nước?

Hồ Nga được xem là người VN đầu tiên có công trình cải tiến một nhạc cụ dân tộc có hiệu quả thực tiễn cao (đàn tam thập lục), góp phần thiết thực vào việc nâng cao khả năng biểu diễn của nhạc cụ này. Theo báo cáo của Hồ Nga, đàn tam thập lục (đàn 36 dây) từ nước ngoài du nhập vào VN. Cây đàn này tạo thêm sự đầy đặn về âm lượng trong phần hòa âm của một dàn nhạc dân tộc. Tuy nhiên, đàn cũng có những nhược điểm như âm thanh dễ bị nhiễu, nhiều tạp âm và nhất là khi muốn ngắt tiếng vang, người chơi đàn phải một tay đánh, một tay chặn trên dây đàn. Đặc biệt, nghệ sĩ không thể thi triển kỹ thuật pozicato (búng, ngắt tiếng trên dây đàn). Để khắc phục nhược điểm này, Hồ Nga đã nghĩ đến việc lắp đặt hệ thống chặn dây bằng nỉ với 2 pedal (bàn đạp). Một bàn đạp để ngắt âm thanh và một bàn đạp để tạo ra âm thanh pizzicato (kỹ thuật chặn tiếng vang của dây đàn nhưng vẫn còn giữ độ ngân vừa đúng với nốt nhạc).

Nội dung thư của nhạc sĩ- NSND Trần Quý viết: Có lẽ nghệ sĩ Hồ Nga còn quá trẻ nên không biết rằng cách đây 50 năm, Trung Quốc đã cải tiến thành công cây đàn tam thập lục có hệ thống bàn đạp để chặn, ngắt tiếng cùng với các kỹ thuật diễn tấu khác như pizzicato, staccato... Họ còn sản xuất thành nhiều loại: tiểu, trung và đại. Năm 1962, sau khi Bộ Văn hóa quyết định thành lập Đoàn Ca nhạc Dân tộc Trung ương, đoàn được Trung Quốc tặng cây đàn tam thập lục đại (to gần gấp 3 cây đàn hiện nay ta đang dùng)... Nhạc sĩ- NSND Trần Quý cho rằng Hồ Nga phát biểu trên báo với nội dung: “Ngay các nước có sử dụng đàn tam thập lục như Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản... cũng không có ai cải tiến như cô đang làm...” là không đúng.

GS-TS-NSND Quang Hải (người từng chỉ huy dàn nhạc dân tộc đoàn Ca nhạc Dân tộc Trung ương những năm 60 của thế kỷ trước, thời gian đoàn này được sở hữu món quà tặng của Trung Quốc), cho biết: “Trong tổ nhạc cụ màu sắc của Đoàn Ca nhạc Dân tộc Trung ương lúc đó đã có cây đàn tam thập lục cải tiến do Trung Quốc tặng (năm 1962), NSND Nguyễn Văn Thương mang về. Hộp đàn màu gụ có hình thanh, to khoảng gấp 3 lần đàn tam thập lục sử dụng bây giờ, có 2 chân là 2 miếng gỗ dẹp, khi cần di chuyển có thể xếp gọn xuống thùng đàn, phía trên có nắp đậy, khi mở ra là giá nhạc. Đàn này đã cải tiến, có 2 pedal (một để ngắt tiếng, một để làm cho tiếng êm hơn- giống như pedal của đàn piano). Hệ thống mắc dây lúc đầu theo kiểu Trung Quốc (3 cầu). Về sau, cô Xuân Nhung, anh Hữu Xuân và Vũ Ngọc đã cải tiến, chuyển đổi theo bình quân luật (4 cầu). Đàn này có vị trí như đàn piano của nhạc mới, dùng để đệm cho các nhạc khí độc tấu và đơn ca. Khi hòa tấu, nó giữ vai trò màu sắc như đàn harp của dàn nhạc giao hưởng”. Tuy nhiên, NSND Quang Hải từ chối không bình luận gì về công trình của Hồ Nga, bởi ông không là thành viên của hội đồng thẩm định nên chưa được mắt thấy tai nghe.

Hồ Nga: “Cải tiến của tôi khác họ”

Khi tiếp nhận những thông tin này, nghệ sĩ Hồ Nga cho biết: “Tôi rất tự tin và khẳng định rằng công trình cải tiến đàn tam thập lục của tôi hoàn toàn mới. Ở VN hiện nay chưa có một cá nhân hoặc đơn vị nào có cải tiến đàn tam thập lục. Hơn nữa, nếu cho rằng công trình cải tiến của tôi bắt nguồn từ Trung Quốc thì điều đó không đúng. Bởi, tôi từng chứng kiến một nghệ sĩ Trung Quốc chơi đàn tam thập lục có cải tiến nhưng chỉ với một pedal ngắt tiếng. Cách vận hành của pedal ở Trung Quốc và cây đàn mà tôi cải tiến cũng hoàn toàn khác nhau. Pedal ngắt tiếng của đàn tam thập lục ở Trung Quốc khi không giậm thì ngắt tiếng, còn khi giậm thì trở lại bình thường. Trong khi đó, hệ thống pedal của tôi có chức năng ngược lại. Hơn thế, trong quá trình nghiên cứu và ngay khi công bố công trình của mình, tôi đã nhờ sự hỗ trợ của hệ thống thông tin Internet nhưng không thấy ai lên tiếng về việc này cả. Đó chính là cơ sở để tôi tin rằng tôi là người VN đầu tiên cải tiến thành công đàn tam thập lục và nó hoàn toàn khác với sự cải tiến của nước ngoài (cụ thể là Trung Quốc).

Nhạc sĩ Thế Viên (người đã hỗ trợ nghệ sĩ Hồ Nga rất nhiều trong công trình cải tiến đàn tam thập lục) khẳng định: “Dù sự cải tiến có giống nhau thì cái của người ta và cái của mình hoàn toàn khác nhau. Họ làm xuôi, mình làm ngược đã là sự khác nhau rồi. Và vì vậy, công trình này được xem là công trình cải tiến của Hồ Nga”.