"Ai nuôi chó một nhà, ai nuôi gà một sân"

"Từ điển tục ngữ Việt" (Nguyễn Đức Dương; NXB Tổng hợp TP HCM, 2010) đưa ra 3 dị bản đồng nghĩa:

- Mục "Ai nuôi chó một nhà; ai nuôi gà một sân" chú dẫn "Nh. Chẳng ai nuôi chó một nhà, chẳng ai nuôi gà một sân".

- Mục "Chẳng ai nuôi chó một nhà, chẳng ai nuôi gà một sân", Nguyễn Đức Dương giải thích: "Chưa từng thấy ai chỉ nuôi toàn chó trong nhà; chưa từng thấy ai chỉ nuôi toàn gà trong sân (vì vừa chẳng vui nhà vừa dễ bị rủi ro một khi gặp dịch bệnh)".

- Mục "Không ai nuôi chó một nhà; không ai nuôi gà một sân", Nguyễn Đức Dương chú dẫn "Nh. Chẳng ai nuôi chó một nhà, chẳng ai nuôi gà một sân".

Theo đó, lời diễn giải vế đầu của soạn giả nghe chừng cũng có lý vì "chưa từng thấy ai chỉ nuôi toàn chó trong nhà" thật! Nhưng vế hai, không hẳn "chưa từng thấy ai nuôi toàn gà trong sân". Xưa kia, chỉ với quy mô chăn nuôi nông hộ, một nhà vẫn có thể nuôi bầy gà tới hàng trăm con (gọi là một sân gà cũng không ngoa). Mặt khác, nuôi chó, nuôi gà đâu phải mục đích cho "vui nhà"; nuôi ít hay nuôi nhiều cũng không phải vì lý do dịch bệnh. Và điều quan trọng hơn cả là ý dân gian không phải vậy.

Đặc điểm cư trú của người Việt là láng giềng giáp mái kề hồi. Rào giậu ngăn cách nhà này với nhà kia chỉ là giậu mồng tơi, cúc tần, dâm bụt đơn sơ. Trường hợp "gần nhà xa ngõ", lại có thêm lối tắt (người Thanh Hóa gọi là cái "nổ") để sang nhà nhau những khi tắt lửa tối đèn hay có miếng ngon miếng ngọt mang biếu nhau cho gần. Nhưng kiểu cư trú như anh em một nhà này nhiều khi cũng gây nên không ít phiền phức.

Tại sao dân gian không nói "Ai nuôi chó một nhà, ai nuôi lợn một chuồng"? Trong "lục súc" 六畜 (6 loài vật nuôi: ngựa, bò, dê, gà, chó, lợn) thì gà, chó không nuôi nhốt mà thả tự do, đi lại kiếm ăn trong sân vườn. "Chó cậy gần nhà, gà cậy gần chuồng". Chó, gà nhà nào thì quen sinh sống, kiếm ăn và bảo vệ lãnh địa nhà đó. Tuy nhiên, cũng có lúc chó nhà này chui rào sang nhà kia ị bậy, ăn vụng, cắn lộn nhau. Dù là láng giềng nhưng cứ bị quấy phá nhiều lần thì không chịu nổi, có khi đánh què cả chó hàng xóm hoặc bực mình chửi đổng, khiến láng giềng phải buông lời trách móc "đánh chó không ngó mặt chủ nhà"!

Với gà qué thì chuyện chúng luồn giậu sang hàng xóm canh bới, phá phách vườn rau cũng không phải là hiếm. Trong cả hai trường hợp này thì phía nhà bị chửi bới, trách móc sẽ nói "Ai nuôi chó một nhà, ai nuôi gà một sân"! Nghĩa là có ai muốn vậy đâu! Ai nuôi gà, nuôi chó mà lúc nào cũng quản lý chúng quanh quẩn trong sân vườn nhà mình được. Bởi vậy, chuyện con chó, con gà có lỡ xâm phạm, phá phách thì hàng xóm láng giềng cũng nên thông cảm mà bỏ quá cho nhau, xem đó là điều khó tránh khỏi.

Như vậy, chỉ riêng chuyện chó, gà nhà này xâm phạm nhà cửa, vườn tược nhà kia cũng đã dễ làm mất lòng nhau rồi. Chính từ thực tế này mà dân gian đúc kết nên kinh nghiệm "Yêu nhà thì rào giậu" (dị bản "Yêu nhau rào giậu cho kín"). Nghĩa đen ở đây được hiểu: dù có thân mật đến đâu nhưng để bảo đảm quan hệ hàng xóm láng giềng được tốt đẹp, bền vững thì tốt nhất nên rào giậu cho kín, tôn trọng, giữ gìn không gian riêng biệt của nhau, tránh va chạm, gây phiền toái cho nhau, dù vô tình hay hữu ý.

Như vậy, "nuôi chó một nhà" không phải là "nuôi toàn chó trong nhà"; "nuôi gà một sân" không phải là "nuôi toàn gà trong sân" như nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương giải thích. Theo đó, "nuôi chó một nhà" là nuôi chó chỉ trong phạm vi nhà mình; "nuôi gà một sân" là nuôi gà chỉ trong phạm vi sân nhà mình.

Ngoài "Từ điển tục ngữ Việt" của Nguyễn Đức Dương, trong hàng chục cuốn từ điển chúng tôi có trong tay chỉ thấy có thêm "Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (Vũ Dung - Vũ Thúy Anh - Vũ Quang Hào; NXB Văn Học, 2008) là thu thập và giải nghĩa câu tục ngữ này. Tuy không giải thích cụ thể về nghĩa đen nhưng cách hiểu nghĩa bóng của nhóm Vũ Dung là đúng: "Trong sinh hoạt hằng ngày có những lúc, những việc không thể bó hẹp trong phạm vi từng gia đình, giữa hàng xóm láng giềng phải có sự thông cảm, bỏ quá cho nhau".