Chiêm khôn hơn mùa dại

"Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (GS Nguyễn Lân): "Chiêm khôn hơn mùa dại. Người tốt mà dại thì thua thiệt kẻ xấu mà khôn".

- "Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (Nhóm Vũ Dung): "Chiêm khôn hơn mùa dại. (chiêm khôn: thứ gạo chiêm già nắng, hạt nhỏ và đanh; mùa dại: thứ gạo mùa hạt to và đục). Một kinh nghiệm chọn gạo: thường gạo mùa hơn gạo chiêm, nhưng gạo chiêm vẫn ngon hơn thứ gạo mùa xấu".

- "Từ điển tiếng Việt" (New Era): "Chiêm khôn hơn mùa dại. Một kinh nghiệm chọn gạo là lệ thường gạo mùa hơn gạo chiêm, nhưng gạo chiêm ngon thì vẫn hơn gạo mùa xấu".

Theo chúng tôi, cả 3 cách giảng trên đây đều chỉ là phỏng đoán, suy diễn.

Với GS Nguyễn Lân, tại sao "chiêm khôn" lại hiểu thành "người tốt mà dại", còn "mùa dại" lại có nghĩa là "kẻ xấu mà khôn"?

Với Nhóm Vũ Dung và New Era, cách giải thích không có cơ sở thực tế. Tục ngữ có câu "Chiêm hơn chiêm sít, mùa ít mùa nở" là nói gạo chiêm không ngon và ít nở so với gạo mùa. Tuy nhiên, "chiêm khôn" và "mùa dại" không được dùng với nghĩa "gạo ngon" và "gạo xấu". Mặt khác, nếu muốn đúc kết kinh nghiệm chọn gạo, theo ý gạo chiêm ngon, vẫn hơn gạo mùa mà "xấu" thì dân gian sẽ dùng phép ngoa ngôn, ví như: "Thà ăn gạo chiêm ngon, chẳng thà ăn gạo mùa xấu" (tương tự "Thà ăn vảy trốc, chẳng thà ăn ốc tháng tư"; "Thà ăn muối, chẳng thà ăn chuối chết"…).

Thực ra, câu này nói về thời vụ cấy lúa và kinh nghiệm đầu tư sản xuất nông nghiệp.

Ngày trước, người ta xem thời vụ sản xuất vụ mùa (còn gọi vụ mười - thu hoạch vào tháng 10) tốt hơn vụ chiêm (còn gọi vụ năm - thu hoạch vào tháng 5).

"Từ điển bách khoa nông nghiệp", mục "lúa mùa" cho biết: "Trước kia, lúa mùa cho năng suất cao hơn lúa chiêm nhưng hiện nay lúa mùa có năng suất thấp hơn năng suất lúa đông xuân và lúa hè thu".

Trong sách "Xứ Đông Dương", Paul Dumer cũng chép như sau: "Nam Kỳ chỉ có một vụ thu hoạch lúa mỗi năm; Bắc Kỳ thì có hai vụ. Vụ thu hoạch quan trọng nhất là vào tháng 10 theo lịch An Nam, rơi vào tháng 11; vụ kia vào tháng 5 theo lịch An Nam, rơi vào tháng 6".

Học giả Charles Robequain trong sách "Le Thanh Hoa" ("Tỉnh Thanh Hóa", NXB G.VAN, xuất bản lần đầu bằng tiếng Pháp năm 1929; Nguyễn Xuân Dương - Lâm Phúc Giáp dịch; NXB Thanh Hóa - 2012) ghi chép rất rõ: "Các vùng đất thấp, do vị trí của chúng, gần như chỉ dành riêng cho lúa và khắp mọi nơi đều làm 2 vụ, vụ tháng 10 thường tốt hơn vụ tháng 5 một chút; tuy thế trong hầu hết các tổng ở Hà Trung, Bắc Hậu Lộc (tổng Chi Nê), phía Tây Nga Sơn (tổng Cao Vịnh và một phần tổng Mậu Lâm) vụ tháng 5 tốt hơn; ở phía Bắc Hà Trung nữa (tổng Nam Bạn, Trung Bạn, và Đông Bạn), trên phần lớn các đất bị ngập lâu ngày không thể cấy được vụ lúa thu (tháng 10) và trong các tổng khác của phủ này, các ruộng thấp cấy vào mùa xuân phòng hạn hán thường bị mất vì úng thủy vào tháng 7, 8 hoặc tháng 9".

Như vậy, với vùng đất quá thấp, sâu trũng như Hà Trung, Hậu Lộc (Thanh Hóa) thì xưa kia (thậm chí ngay cả hiện nay), người ta mới xem vụ chiêm là vụ chính (vì nếu làm vụ mùa sẽ bị mất trắng do ngập lụt).

Charles Robequain viết tiếp: "Ở phía Nam sông Mã, tại Quảng Xương và Tĩnh Gia, có cồn cát cao hơn chỉ trồng được hoa màu cạn và ở đây vụ chiêm kém hẳn vụ mùa. Trong các vùng trũng, nhiều ruộng một năm cấy được hai vụ nhưng vụ hè thường bị hao hụt bởi khô hạn và chỉ bằng vụ mùa trong một vài dải đất sét hẹp như ở phía Tây Sầm Sơn". Và ông kết luận: "Nói chung, năng suất lúa theo hecta vụ mùa cao hơn vụ chiêm".

Điều này được khẳng định trong thực tế, trước kia lúa mùa thường chiếm diện tích nhiều nhất trong cả nước. Mặt khác, ở vụ mùa, người ta gieo trồng rất nhiều giống lúa, nhiều phương thức canh tác khác nhau (gieo thẳng, cấy), trên các loại chân đất khác nhau mà thông thường lúa vụ chiêm không cấy được do bị hạn hán thiếu nước.

Trong số các cuốn từ điển chúng tôi có trong tay, "Từ điển tục ngữ Việt" (Nguyễn Đức Dương) giải thích không đến nỗi suy diễn như 3 cuốn từ điển đã dẫn nhưng vẫn chưa đúng ý dân gian: "Chiêm khôn hơn mùa dại: Vụ chiêm mà bội thu thì lượng thóc thu về sẽ nhiều hơn là vụ mùa thất bát (tuy năng suất lúa chiêm thường kém xa so với lúa mùa)". Theo đó, vụ chiêm bội thu thì sẽ hơn vụ mùa thất bát, điều đó là quá hiển nhiên rồi, cần gì phải tổng kết thành tục ngữ?

Như vậy, câu "Chiêm khôn hơn mùa dại" ý dân gian là: Vụ mùa thường tốt hơn vụ chiêm, nhưng nếu vụ chiêm mà cày cấy kịp thời, biết đầu tư chăm sóc ["khôn"] thì vẫn tốt hơn vụ mùa mà không bảo đảm "nước, phân, cần, giống" ["dại"].