Gặp gạo quê Phong Thử

Tôi về Điện Thọ lần đầu tiên năm 1985, lúc đó địa phương này đã có 2 trong số 9 hợp tác xã nông nghiệp đầu tiên của tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng là Tiền Phong và Quyết Thắng (Điện Thọ 3 và Điện Thọ 1). Điện Thọ 3 nằm phía bờ sông Kỳ Lam, còn Điện Thọ 1 do anh bạn trẻ hơn tôi vài tuổi Nguyễn Phước Thiện làm chủ nhiệm. Mấy năm sau, Thiện được điều về huyện và được bầu làm đại biểu Quốc hội, lại làm giám đốc Trung tâm Khuyến nông của tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng. Sau khi nghỉ hưu, Thiện làm giám đốc Công ty Tư nhân Giống nông nghiệp Điện Bàn - một doanh nghiệp ngoài các hoạt động truyền thống lại đang khởi nghiệp với 20 ha ruộng trồng lúa theo phương pháp hữu cơ, cung cấp gạo sạch cho thị trường hơn một năm qua, lấy tên "Gạo quê Phong Thử".

Đất và người văn vật

Phong Thử có tên cũ là làng Hoa Thử, 1 trong 66 làng cổ đã được Dương Văn An ghi nhận từ giữa thế kỷ XVI: "Gió Hoa Thử thơm tho bánh trái". Vì trùng húy tên bà Trần Thị Hoa, vợ vua Thiệu Trị nên cũng như chợ Đông Hoa đổi thành Đông Ba (Huế), làng Hoa Viên đổi thành Văn Viên (Nghệ An)… Hoa Thử được gọi thành Phong Thử dưới thời nhà Nguyễn. Phong Thử từ đầu thế kỷ XX còn được gọi là làng Duy Tân với tên tuổi lừng lẫy của tú tài Phan Thúc Duyện (hay Diện) cùng các bậc danh sĩ bấy giờ như Mai Dị, Trần Quý Cáp, Phan Thành Tài… lập ra các hội buôn và trường học theo phái Duy Tân (Hợp thương Diên Phong và Nghĩa Thục Diên Phong). Đồng đất tốt nhờ sa bồi hằng năm của hệ thống sông Thu Bồn - Vu Gia nên sản phẩm qua truyền thống thâm canh và tay nghề của người dân đã tạo ra sự khác biệt cho đời sống kinh tế ở đây. Sau hòa bình đến nay, hệ thống giao thông gồm đường sắt và đường bộ (cả đường cao tốc) đi qua Phong Thử như những ô bàn cờ, càng giúp cho vùng này phát triển…

Ông Nguyễn Phước Thiện với lúa hữu cơ trên đồng và sản phẩm gạo quê Phong Thử

Hôm gặt lúa hữu cơ vụ đông xuân 2019 trên cánh đồng thôn Đông Hòa, tôi cùng lội ruộng với giám đốc Thiện. Máy liên hợp gặt đập, vô bao để chuyển về nhà máy sấy, nổ giòn tan cũng không thu hút sự chú ý của tôi. Mọi cảm xúc đang dồn dưới bàn chân. Lúa cấy bằng máy tự động nên để lại những khoảng trống đều đặn dưới chân. Giữa cái nắng 34 độ C vào trung tuần tháng 4 mà tôi nghe cái hơi mát đang tỏa lên từ dưới chân mình. Trong khoảng đất giữa những gốc rạ, tôi không tìm thấy cây cỏ nào. "Các anh không dùng hóa chất diệt cỏ mà sao không thấy cỏ?" - tôi hỏi. "Có diệt cỏ, trừ sâu rầy nhưng rất hạn chế và đó là hỗn hợp chế phẩm hữu cơ từ thảo mộc, sắp tới chúng tôi sẽ nhập thêm giống sầu đông (thầu đâu) từ Ấn Độ về nữa. Dùng hóa chất trừ cỏ, trừ sâu và cả phân hóa học sẽ để lại dư lượng trong đất và sản phẩm thu hoạch thì còn chi là hữu cơ nữa!" - Thiện giải thích.

Người tiêu dùng an tâm

Theo lời Thiện, canh tác lúa hữu cơ nhờ gieo mạ trên khay, cấy gặt đều tự động bằng máy Yanmar nhập về từ Nhật, do vậy ít tốn công mà cây lúa phát triển đều. Dùng phân hữu cơ toàn phần cũng không lo lúa ngã đổ, trông màu lá lúa có thể không sướng mắt. Năng suất lúa tươi so với canh tác truyền thống lâu nay có thể giảm đến hai chục phần trăm vì mật độ cây/bông lúa trên mỗi mét vuông không dày như gieo sạ nhưng trọng lượng hạt cao hơn, tỉ lệ gạo cũng cao hơn và điều quan trọng là người tiêu dùng sẽ an tâm.

Các anh nông dân giao đất để làm lúa hữu cơ trước đây được mua lại với giá thị trường và theo năng suất ổn định từ các mùa trước, nay nhận tiền thuê ruộng mỗi sào 1,5 triệu đồng (tương đương 250 kg lúa tươi) và nhận tiền công mỗi ngày 180.000 đồng. Một người nói với tôi: "Như vậy vừa có đồng tiền chi tiêu ngay trong ngày mùa và cũng đủ tiền mua gạo ăn cho cả gia đình, lại không lo rủi ro về thời tiết!". Tôi nhẩm tính, 180.000 đồng tương đương với 30 kg lúa, gấp 10 lần ngày công thời làm hợp tác xã ở những cánh đồng thuộc loại năng suất cao tại Quảng Nam… Người nông dân dù góp cổ phần hay cho thuê đất rồi làm "công nhân nông nghiệp" để sản xuất lúa hữu cơ như cách làm ở Phong Thử hiện nay, đều có thể an tâm. "Nhiều người dân đang muốn cho chúng tôi thuê thêm đất ở Đông Hòa này nhưng chắc các vụ tới mới tính được khi thị trường gạo quê Phong Thử phát triển hơn" - Nguyễn Phước Thiện nói.

Tâm huyết

Công ty giống nông nghiệp Điện Bàn hiện thuê đất trên 60 ha ở các xã Điện Thọ, Điện Hồng và Điện Hòa để vừa sản xuất gạo thương phẩm cung cấp nguyên liệu cho các ngành chế biến thực phẩm đa dạng vừa dành 20 ha sản xuất thí điểm lúa sạch theo phương pháp hữu cơ.

Tôi ngồi tính với một người quản lý của họ: Các anh nhập khẩu dây chuyền gieo cấy tự động, máy sấy hạt, máy xay, đóng gói và hút chân không cho sản phẩm gạo quê Phong Thử đã lên đến cả chục tỉ đồng. Rồi lại chi phí thực hiện quá trình giám sát chất lượng theo tiêu chuẩn GAP, vận chuyển đến người tiêu dùng, lương nhân viên gián tiếp phải hạch toán vào chi phí sản xuất… Tóm lại, giá bán lẻ 25.000 đồng/kg hiện nay so với giá thành là chưa có lãi, hay còn phải chịu lỗ, tuy là cao hơn các loại gạo trên thị trường. Vậy lấy đâu ra lãi để phát triển?

Người quản lý cho biết phải lấy lãi từ gạo thương phẩm bù qua. "Chúng tôi cùng tâm huyết làm cho ra hạt gạo sạch, không dư lượng thuốc và hóa chất để phục vụ người dân nên quyết tâm làm, lấy lãi bên này bù cho bên kia trong giai đoạn trước mắt. Chứ nếu lấy lãi từ gạo nguyên liệu rồi đi làm từ thiện, cứu giúp những người bệnh tật thì chưa chắc đã ổn thỏa, đã yên tâm đâu anh" - người này nói.

Thì ra gạo quê Phong Thử đang bán trên thị trường, có các đại lý ở Đà Nẵng, TP HCM và tham dự vài hội chợ nông sản sạch mà tôi thấy lâu nay, là vậy. Nó đang trong quá trình "hoài thai" của một ý tưởng mới hướng tới bảo vệ mâm cơm cho người dân. Làm nông sản sạch, làm lúa hữu cơ quả thật không dễ!