Nhạc Việt từng có "Vua tango" Hoàng Trọng

Nhân kỷ niệm 20 năm ngày mất của nhạc sĩ Hoàng Trọng (17-7), tôi bỗng có hứng thú viết về ông, một trong các "đại ca nhạc tiền chiến", nhạc sĩ được mệnh danh "Vua tango" của âm nhạc Việt Nam.

Ẩn số ấn tượng

Vào khoảng năm 1962, ở miền Bắc bỗng rộ lên một bài tình ca ngắn mang tên "Giã từ". Bài hát được truyền miệng rộng rãi và nếu có ai đó ký âm thành văn bản thì đều ghi là bài hát Liên Xô (CCCP).

Nhạc sĩ Hoàng Trọng Ảnh: TƯ LIỆU

Tôi còn nhớ ca từ của mấy đoạn như sau (dễ nhớ vì bài hát chỉ có một đoạn đơn): "Biết đến bao giờ, gặp lại người em thời ấu thơ. Để báo tin rằng cuộc đời từ nay đã khác xưa. Một phút gần nhau rồi tình mãi mãi lìa xa. Quà nghèo chỉ có lời ca. Tặng nàng trước khi từ giã…".

Một thời dài chiến chinh, tình ca "Giã từ" đã theo nhiều trai tráng vào quân đội. Họ thường hát bài này trong giây phút tiễn đưa và sau đó là những phút nhớ người yêu ở chiến trường khốc liệt. Đến thời thanh bình, khi những chuyên gia quân sự Liên Xô còn ở Việt Nam, có những người đã tập hát "Giã từ" bằng tiếng Việt một cách thích thú và nghĩ rằng bài hát nước mình được dịch ra tiếng bạn hay quá.

Mãi đến thời mở cửa, khi tôi mở "chiến dịch" nghiên cứu các "đại ca nhạc tiền chiến" thì mới té ngửa ra rằng bài hát mà mình từng đinh ninh trên chính là một đoạn đầu của một bản tango mang tên "Tiễn bước sang ngang" của tác giả Hoàng Trọng viết tại Sài Gòn năm 1959. Chỉ có điều, ca từ đã được thay cho có vẻ thời đại hơn so với ca từ của chính tác giả, tuy các câu mở đầu đều được giữ nguyên. Bài này phần lời của Hồ Đình Chương.

Bởi thế, Hoàng Trọng trở thành một ẩn số ấn tượng trong dự định tìm hiểu của tôi. Đến bây giờ, khi tôi gặp được chính con trai tác giả - nhạc sĩ Hoàng Nhạc Đô - tại TP Cần Thơ thì ẩn số ấy đã được giải. Hoàng Trọng hiện ra giữa lịch sử tân nhạc Việt Nam như một "ông vua" của tiết điệu tango - một điệu nhảy của người Mỹ Latin, đã du nhập Việt Nam từ đầu thế kỷ XX.

Hạt giống của nền tân nhạc Việt

Hoàng Trọng sinh năm 1922, đồng niên và đồng hương Hải Dương với Đỗ Nhuận. Nếu Đỗ Nhuận xuống Hải Phòng học nhạc thì ngược lại, Hoàng Trọng lại lên học nhạc ở Hà Nội từ năm 11 tuổi. Đến năm 15 tuổi, Hoàng Trọng đã lập ban nhạc riêng anh em trong gia đình với sự tham gia của các thân hữu: Đan Thọ, Đặng Thế Phong, Tạ Phước, Bùi Công Kỳ. Họ vừa chơi nhạc vừa sáng tác bài hát.

Ngay từ năm 1938, Hoàng Trọng đã viết bài hát "Vầng trăng sáng" theo nhịp valse chậm như một bài tập xinh xắn đầy âm hưởng phương Tây: "Vầng trăng sáng lắng soi bên thềm. Chiều mây nước tiếng dương êm đềm. Lòng sầu vương buồn lan theo gió. Nhớ thương ai khắc khoải chờ mong...".

Hoàng Trọng cứ thế đắm chìm vào âm nhạc giữa kinh kỳ phồn hoa những năm Thế chiến thứ hai đầy biến động. Vào năm 1945, Hoàng Trọng mở phòng trà "Thiên thai" đầu phố Hàng Gai - Hà Nội và lập ra ban nhạc "Thiên thai". Toàn quốc kháng chiến, nhiều nhạc sĩ Hà Nội rời khỏi kinh kỳ nhưng do nhiều hoàn cảnh khác nhau, họ lại tìm về Hà Nội để nối tiếp dòng âm nhạc lãng mạn thời tiền chiến.

Những năm đầu thập kỷ 1950 ở Hà Nội, giới yêu nhạc gọi Đoàn Chuẩn là "Vua lục huyền cầm Hạ-Uy-Di), Ngọc Bích là "Vua nhạc swing" còn Hoàng Trọng là "Vua tango". Từ "Bóng trăng xưa" viết 1940, Hoàng Trọng đi tới "Phút chia ly" viết 1948 và hằn lên một ấn tượng bởi "Đường về" viết 1950 - một bản tango mẫu mực có thể đưa vào sách giáo khoa dạy khiêu vũ. Chỉ một câu nhạc mở đầu đã thấy cái chất tango luồn lách, uyển chuyển, gợi cảm: "Đường về xa vời gieo thương nhớ trong lòng. Hồn quê lai láng khi ánh chiều rơi. Đã mấy thu xưa qua rồi. Khi gió sầu đông mang về. Lòng buồn man mác niềm nhớ...".

Sau đó là những "Bên sông đưa người" (1951), "Mộng lành" (1956), "Ngỡ ngàng" và "Tiễn người sang ngang" (1958), "Em còn nhớ không" (1961), "Hai phương trời cách biệt" (1963), "Sao cho trọn niềm vui" (1966)... Chính cái tham vọng tiếp tục dòng nhạc tango này mà Hoàng Trọng phải di cư vào Nam. Ngay năm 1955, ông đã lập ra ban nhạc Tây Hồ ở Sài Gòn với nhiều tên tuổi.

Tình ca mang âm hưởng dân gian

Nếu những sáng tác mang tiết điệu tango cho Hoàng Trọng có nét riêng khác người thì nhiều sáng tác khác của ông lại gây nên một ấn tượng tình ca mang âm hưởng dân gian cũng rất đặc sắc. "Nhạc sầu tương tư" ông viết năm 1953 là một ví dụ. Trong CD "Về bến mơ" khá công phu của mình, ca sĩ Quỳnh Hoa - có khả năng hát và nhảy nhạc tango rất quyến rũ - đã không ngần ngại chọn cả "Đường về" và "Nhạc sầu tương tư" của Hoàng Trọng.

Hoàng Trọng cứ nghiêng ngả giữa hai miền cảm hứng như thế cho đến "Khói chiều", viết 1960. Dường như đó là nhạc phẩm hội tụ tất cả các ngả tư duy của ông để hòa hợp nên một tác phẩm có tầm cỡ của một Aria thuần Việt. Đoạn đầu của nhạc phẩm được viết ở giọng đô trưởng với âm hưởng dân gian: "Buồn lên mấy ngọn (là ngọn) tre chiều. Nắng phai duyên lá sáo diều im hơi. Khói chiều lên ngút (lên ngút) chân trời. Đầu sông chạnh nhớ đến người cuối sông". Không biết bài thơ "Anh ở đầu sông em cuối sông" của Hoài Vũ sau này mà Phan Huỳnh Điểu phổ nhạc rất hay có tham khảo ca từ trên không?

Đến đoạn tiếp theo, Hoàng Trọng chuyển điệu rất xa sang fa thứ, tức là giọng thứ đồng âm với giọng fa trưởng, hạ át âm của giọng đô trưởng. Một chuyển điệu lạ trên những câu lục bát quen: "Hôm qua mình đứng bên cầu. Lơ mơ nhớ lại hôm đầu xa quê. Bao năm đi chẳng trở về. Thiết tha lại nhớ câu thề nước non. Khói hoàng hôn, khói hoàng hôn. Ngừng bay ta gửi chút buồn nhớ quê".

Tôi bỗng nhớ một câu thơ Huy Cận: "Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà". Âm hưởng "khói hoàng hôn" vừa thoáng thành fa trưởng cuối đoạn fa thứ thì lại chuyển rời sang rê thứ, giọng thứ đồng hóa biểu với fa trưởng. "Một ngọn khói cứ u uẩn trong tâm trí": "Ngắm hoàng hôn lại nhớ nhà. Khói hoàng hôn tản thế mà quạnh hiu". Và "khói hoàng hôn" đã bay thành giọng sol trưởng ở cuối bài một cách rất tự nhiên như chính câu lục bát kết: "Bâng khuâng chiều ngẩn ngơ chiều. Lòng lâng lâng gợi ít nhiều nhớ thương".

Sau ngày đất nước thống nhất, Hoàng Trọng lui về ẩn dật, dạy nhạc tại gia ở chợ Cầu Muối, quận 1, TP HCM. Với hoàn cảnh khó khăn thời bấy giờ cộng thêm nỗi buồn nhớ hai con Fa, La bên nước ngoài, ông đã phải chịu cho các con bảo lãnh đi Mỹ năm 1990. Ông từ trần vào chính ngọ ngày 17-7-1998 sau khi chỉ huy giàn nhạc giao hưởng Tiếng Tơ Đồng kỷ niệm 60 năm âm nhạc Hoàng Trọng tại San Jose California vì bệnh tim, thọ 77 tuổi.