Shibusawa Eiichi: Nhà tư bản lỗi lạc

Chính phủ Nhật vừa công bố thiết kế mới cho tờ tiền 10.000 yen, 5.000 yen và 1.000 yen, bổ sung công nghệ mới để ngăn chặn tiền giả. Theo Bộ trưởng Tài chính Taro Aso, các mẫu tiền mới sẽ được giới thiệu vào nửa đầu năm 2024.

Trên tờ 10.000 yen mới sẽ có chân dung Shibusawa Eiichi (1840-1931), một chủ ngân hàng và lãnh đạo doanh nghiệp được mệnh danh là cha đẻ của kinh tế tập đoàn Nhật Bản hiện đại. Một nhà tư bản lỗi lạc thời Minh Trị.

Thông báo này đến sau ngày 1-4, khi Nhật tuyên bố kỷ nguyên hoàng gia mới sắp bắt đầu khi Thái tử Naruhito lên ngôi. Một số quan chức chính phủ hoan nghênh thời điểm thông báo trùng với sự thay đổi lịch sử này nhưng Bộ trưởng Aso phát biểu trong cuộc họp báo rằng triều đại mới không phải là yếu tố chính để quyết định thay đổi thiết kế tiền giấy, những thay đổi này thường diễn ra khoảng 20 năm một lần để ngăn chặn tiền giả ngày càng tinh vi hơn. Vậy Shibusawa Eiichi là ai mà được vinh danh trên tờ tiền mệnh giá lớn nhất ở Nhật Bản?

Bìa sách “Nhà tư bản lỗi lạc thời Minh Trị - Shibusawa Eiichi” và tờ tiền mệnh giá 10.000 yen in hình ông sẽ phát hành vào năm 2024

Ông sinh ra tại ngôi làng mang tên Chiaraijima, có nghĩa là "đảo tắm máu" chỉ dấu nơi này từng là chiến trường khốc liệt giữa các lãnh chúa trong thời Chiến quốc. Xuất thân con nhà nông dân chuyên sản xuất tơ tằm và thuốc nhuộm, ông trở thành gia thần cho thị tộc Hitostubani thời Mạc Phủ. Bằng thiên tư cùng sự nhẫn nại, ông đã giúp thành lập và khởi nghiệp hơn 500 công ty lớn nhỏ theo mô hình cổ phần hóa, nền móng về quản trị doanh nghiệp mà ông xây dựng tạo tiền đề cho các tập đoàn lớn hiện nay.

Trong cuốn sách "Nhà tư bản lỗi lạc thời Minh Trị - Shibusawa Eiichi" (NXB Thế giới 2018), tác giả Shimada Masakazu đã khắc họa sinh động bức tranh cuộc đời của nhà đại tư bản từ thiếu thời đến lúc nhắm mắt xuôi tay. Giống như nhiều cư dân ở đảo quốc này, Shibusawa sống một cuộc đời trường thọ, 91 năm ở trên dương thế, cũng là 91 năm ông sống và làm việc không mệt mỏi theo những lý tưởng mà mình đã theo đuổi. Trong quá trình nỗ lực ấy, cũng có lúc những ý kiến của ông không được lắng nghe, thậm chí bị phản đối kịch liệt, nhưng những nỗi thất vọng ấy không làm ông nản lòng.

Năm 1984, chính phủ quyết định không đưa bất kỳ chính trị gia hay nhà lãnh đạo quân sự nào vào tiền giấy để duy trì tính trung lập chính trị. Các bức chân dung chính được chọn trong số các nhân vật văn hóa của thời Minh Trị trở đi.

Tờ 10.000 yen hiện nay in chân dung Yukichi Fukuzawa (1835-1901), nhà văn hóa tư tưởng giáo dục thời Minh Trị, ông xuất hiện trên tờ tiền mệnh giá này vào năm 1984. Trên tờ 10.000 yen được giới thiệu vào năm 2004 vẫn là chân dung Fukuzawa, có nghĩa là sự thay đổi sắp tới sẽ là thay đổi đầu tiên sau 40 năm. Ở Việt Nam, nhiều tác phẩm của Fukuzawa cũng như sách viết về cuộc đời ông đã được giới thiệu rộng rãi, tiêu biểu là tác phẩm "Khuyến học". Fukuzawa không còn là cái tên xa lạ với chúng ta trong khi Shibusawa lại ít được biết đến, có lẽ một phần vì ông ít "lập ngôn" mà chú trọng vào thực hành (ông có một tự truyện mang tên "Vũ dạ đàm" sẽ ra mắt bạn đọc Việt Nam trong năm 2019).

Lại thêm vì quan niệm Á Đông xếp thứ bậc "sĩ - nông - công - thương" không coi trọng thương gia nên cái nhìn về Shibusawa vẫn còn hạn hẹp. Tuy thế, cũng giống như Fukuzawa, ông được xem là một trong 12 người lập nên nước Nhật. Shibusawa không phải chỉ là một nhà tư bản thuần túy cố làm giàu cho bản thân, ông còn là một nhà cải cách và tiên phong xây dựng ý thức và trách nhiệm xã hội trong giới doanh nghiệp Nhật cũng như đóng góp không nhỏ trong việc thành lập những đại học nổi tiếng như Hitotsubashi, Waseda, Kokushikan, Dousisha, Nihojoshi... Chính giáo sư Shimada Masakazu cũng từng theo học nghiên cứu sinh tại Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế Nhật Bản thuộc Đại học Hitotsubashi. Trường Cao đẳng Thương mại Tokyo do Shibusawa thành lập năm 1875 đã mời William Cogswell Whitney, Hiệu trưởng Trường Đào tạo Trenton bang New Jersey, Mỹ sang giảng dạy, chứng tỏ tầm nhìn xa của ông khi muốn tiếp cận với những bài học kinh doanh từ trung tâm kinh tế bậc nhất thế giới.

Năm 1931, khi nghe tin Shibusawa Eiichi qua đời, hoàng gia đã cử ngay một phái viên tới. Quãng đường từ nhà ông đến nghĩa trang, hàng vạn người dân đứng hai bên đường, trong đó có cả những học sinh, tiễn đưa ông về nơi an nghỉ cuối cùng.