Thái hậu Dương Vân Nga: Từ lịch sử đến nghệ thuật

Hoàng hậu 2 triều minh chúa (Đinh Tiên Hoàng và Lê Đại Hành) Dương Vân Nga là một mỹ nhân tài sắc. Bà đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc chuyển giao quyền lực từ nhà Đinh sang nhà Tiền Lê và cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược sau đó. Tước vị được tấn phong của bà là Đại thắng Minh hoàng hậu, sử sách viết là Dương hậu hay Dương thái hậu, còn dã sử gọi là Dương Vân Nga. Hiện nay, bài vị của bà có trong nhiều điện thờ và hàng loạt đường phố, trường học mang tên Dương Vân Nga. Trong nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật, người ta gọi bà là Thái hậu Dương Vân Nga. Trong bài viết này, chúng ta hãy tạm dùng tên dân gian của bà.

Tài sắc vẹn toàn

Thái hậu Dương Vân Nga sinh vào khoảng năm 952 và mất năm 1000 tại cố đô Hoa Lư. Chính sử chỉ cho biết bà họ Dương, không ghi rõ tên và nguồn gốc xuất thân. Sau này, nhiều nhà nghiên cứu còn cho rằng bà tên Dương Ngọc Vân, là con gái của Dương Tam Kha hoặc Dương Nhị Kha - 2 sứ quân trước thời nhà Đinh.

Hình tượng nhân vật Thái hậu Dương Vân Nga được thể hiện qua các nghệ sĩ: Thanh Nga, Bạch Tuyết, Phượng Loan, Trịnh Kim Chi (Ảnh: THANH HIỆP - TƯ LIỆU)

Gần đây, cuốn "Phả hệ họ Ngô Việt Nam" đã đặt vấn đề bà là hoàng hậu 2 triều - trước khi lấy Đinh Tiên Hoàng, bà đã là vợ hậu Ngô vương Ngô Xương Văn (?). Các tác giả Phan Duy Kha, Lã Duy Lan, Đinh Công Vĩ trong tác phẩm "Nhìn lại lịch sử" (Nhà Xuất bản Văn hóa Thông tin ấn hành năm 2003) đã ủng hộ giả thiết này nhưng còn nhiều tranh cãi và chưa có luận chứng thuyết phục. Đó cũng là điều dễ hiểu. Bởi lẽ, có những cứ liệu lịch sử về vương triều nhà Nguyễn cách đây trên dưới 300 năm còn nhiều điểm mập mờ, mang tính giả định, huống hồ đây chỉ là chuyện về một hoàng hậu (bị coi như tiểu tiết, chép cạnh các đấng quân vương) hơn 1.000 năm trước..

Sinh thời, Dương Vân Nga rất xinh đẹp. Bà có gương mặt bầu bĩnh phúc hậu nhưng vẫn đầy nét thanh tú, cao sang. Nước da bà trắng hồng, mắt phượng mày ngài luôn long lanh tình tứ. Bà không chỉ đẹp mà còn đầy sinh lực, quyến rũ. Nhan sắc của bà được mô tả trong cuốn sử thi "Hoàn vương ca tích" được tìm thấy tại tỉnh Hà Nam: "Môi son rừng rực, mặt hoa rờn rờn/ Mắt kia sao mọc cờn cờn/ Cổ kia đã trắng lại tròn hân hân". Hay: "Đồi đông điểm ngọc, đồi tây mây vàng/Suối trong tựa ánh nguyệt tràn/Mây ngồi xổm, cá lượn đàn lên mây/Chim kề mỏ, bướm xỏ mày/Bao nhiêu suối chảy thành cây đàn cầm".

Thái hậu Dương Vân Nga không chỉ có sắc đẹp làm say lòng các đấng quân vương. Bản lĩnh chính trị, thời cuộc của bà cũng hiếm thấy, nếu xét theo thân phận của người đàn bà dưới thời phong kiến xa xưa.

Nỗi oan của người đàn bà đẹp

Người ta không tin Đỗ Thích, một tên hoạn quan tép riu, chỉ vì giấc mơ hoang đường mà đã ra tay ám hại cả hai cha con Đinh Tiên Hoàng, hòng lên ngôi báu. Bởi lẽ, dù có giết vua cũng không ai cho hắn làm vua.

Chính vì không tin câu chuyện khá dễ dãi, hoang đường trong sách "Đại Việt sử ký toàn thư" nên nhiều nhà nghiên cứu bác bỏ giả thiết này, đặt ra nghi vấn việc sát hại cha con Đinh Tiên Hoàng có bàn tay quan Thập đạo Tướng quân Lê Hoàn, với sự hậu thuẫn của chính Dương Vân Nga? Họ cho rằng động cơ của Lê Hoàn là toan tính tiếm ngôi, còn Dương Vân Nga muốn giành giật ngai vàng cho con trai nên đã câu kết với vị tướng quân này. Tuy nhiên, dù bác bỏ giả thiết Đỗ Thích lập mưu giết vua, lập luận sau cũng không có bằng chứng lịch sử đáng tin cậy.

Các sử gia thời phong kiến như Ngô Sĩ Liên, Ngô Thì Sĩ, Lê Văn Hưu - với cái nhìn Nho giáo khắt khe - đã gay gắt chỉ trích khía cạnh luân thường đạo lý, nghĩa vợ chồng của Lê Hoàn và Dương Vân Nga. Một số nhà nghiên cứu sau này đều ở trong tâm thế "suy đoán có tội" chứ không trưng ra được những bằng chứng cụ thể. Việc kết tội không bằng cớ những nhân vật lớn của lịch sử tưởng như không phải cách làm khoa học lịch sử. Còn chuyện các vua đời sau thu nạp cung tần mỹ nữ của vua đời trước thì vẫn thường xảy ra trong lịch sử. Ngay cả Đinh Tiên Hoàng sau khi dẹp loạn 12 sứ quân cũng lấy vợ Nam Tấn Vương đó thôi.

Người ta thường nói cái gì dân thờ thì đó là sự thật. Tuy nhiên, riêng trường hợp Dương Vân Nga, dân gian và thái độ con người đời sau có quá nhiều mâu thuẫn. Phải chăng đó cũng từ tâm lý đoán mò?

Giờ đây, nhìn lại lịch sử rối ren lúc bấy giờ, chúng ta thấy Dương Vân Nga rơi vào hoàn cảnh ngàn cân treo sợi tóc, bị xâu xé bởi rất nhiều thế lực. Chồng chết năm bà mới khoảng 28 tuổi, con trai lên ngôi mới 6 tuổi. Lê Hoàn làm nhiếp chính, tự xưng phó vương, không phải không có ý dòm ngó ngôi vua. Bằng chứng là các thuộc hạ của Lê Hoàn, như Đại tướng quân Phạm Cự Lượng và các tướng khác, nhiều lần lăm le, sau tôn Lê Hoàn làm vua.

Một thế lực khác là phe bảo hoàng, đứng đầu là Định quốc công Nguyễn Bặc, Ngoại giáp Đinh Điền, Phạm Hạp… muốn dấy binh về kinh sư giết Lê Hoàn. Phương Nam thì phò mã Ngô Nhật Khánh vì hận Đinh Tiên Hoàng đã dẫn cả ngàn chiến thuyền của Chiêm Thành vào cướp, muốn tiến đánh Hoa Lư. Phương Bắc thì triều đình nhà Tống thừa cơ nước ta bất ổn, định đem quân sang xâm lấn.

Trước tình thế đó, Dương Vân Nga đã đi một nước cờ rất cao tay, cùng lúc hóa giải tất cả. Một mặt, bà đã góp phần giữ cho giang sơn yên ổn thanh bình, chuyển giao quyền lực đúng thời điểm lịch sử, chọn đúng người tài đứng ra giúp nước. Mặt khác, bà đã bảo toàn được mạng sống, danh vọng, địa vị cho mình và con trai, thông qua việc nhường ngôi cho Lê Hoàn. Nếu không đi nước cờ chính sự sáng suốt trước tình thế thù trong giặc ngoài này, liệu mẹ con bà và giang sơn rồi sẽ về đâu?

Không thể nói khác, hành động của người đàn bà mới qua tuổi 28, lại vừa mất chồng, mang dáng dấp một nhà chính trị già dặn. Bà chính là gương mặt tài sắc vẹn toàn, đặc biệt trong thời khắc rối ren của lịch sử.

Trở thành hình tượng đẹp trên sân khấu

Sau năm 1975, sân khấu TP HCM có tác phẩm rất nổi tiếng ca ngợi Thái hậu Dương Vân Nga, gắn liền với vai diễn bất hủ của cố nghệ sĩ Thanh Nga. Đó là vở cải lương "Thái hậu Dương Vân Nga" (Huy Trường chuyển thể cải lương từ kịch bản chèo của Trúc Đường; đạo diễn: Ca Lê Hồng, ra mắt năm 1977 tại Đoàn Cải lương Thanh Minh - Thanh Nga. Sau này nhóm tác giả Hoa Phượng - Chi Lăng - Hoàng Việt - Thể Hà Vân cũng phỏng theo kịch bản chèo của Trúc Đường làm thành kịch bản mới; đạo diễn Chi Lăng dàn dựng trên Sân khấu Cải lương Trần Hữu Trang- TS).

Ngay sau khi Thanh Nga bị bọn cướp giết hại, hàng loạt nghệ sĩ tài danh như Phượng Liên, Bạch Tuyết… đã thay nhau thủ diễn vai này nhưng không ai vượt qua được cái bóng sừng sững, cả về vóc dáng sân khấu và nghệ thuật ca diễn của Thanh Nga.

Tuy nhiên, tác phẩm này còn hơi say hiệu ứng thời sự, duy lý một chiều, khi các tác giả chỉ tập trung tô vẽ quá đà lòng yêu nước của Dương Vân Nga, mà chưa thấy những góc khuất mang tính nhân văn và sự sắc sảo về thời cuộc trong tâm hồn nhiều uẩn khúc của thái hậu. Kịch bản này từ đó đến nay được tái dựng nhiều lần trên sân khấu.

Sau đó ít lâu, một vở kịch xuất hiện (tôi không tiện nêu tên) có nhiều chi tiết bôi bác, bóp méo, đổi trắng thay đen lịch sử và nhân vật lịch sử. Các đại công thần khai quốc nhà Đinh như Đinh Điền, Nguyễn Bặc… vì muốn bảo vệ hoàng tộc nhà Đinh nên chống đối Lê Hoàn và bị giết chết, đã bị biến thành những kẻ theo giặc, bán nước cầu vinh. Đến mức ,con cháu 2 dòng họ này đã viết báo phản ứng quyết liệt và mang đơn đi kiện nhiều nơi. Đó cũng là câu chuyện buồn về bi kịch của nhân vật Thái sư Lê Văn Thịnh, trạng nguyên khai khoa đầu triều Việt Nam, bị bôi nhọ trong một vở chèo hết sức nổi tiếng.

Nhân đây cũng nói thêm rằng văn học nghệ thuật không làm thay công việc nghiên cứu lịch sử. Nhiều tác phẩm hay về đề tài lịch sử bị bắt đổi sang dã sử vì những lý do hết sức vẩn vơ hoặc bị suy diễn một cách hết sức "thô sơ" về một vài chi tiết vụn vặt. Điều cốt lõi là văn học nghệ thuật có quyền hư cấu, sáng tạo nhưng phải hết sức cẩn trọng với đề tài lịch sử. Văn nghệ sĩ có lương tâm không được quyền bóp méo, bịa đặt, đổi trắng thay đen bản chất lịch sử.