Vị đắng… mía đường

Nếu như trước đây, khi "cây mía bị chặt ra nhiều lóng", bị chia cắt bởi những lợi ích khác nhau và phần thua thiệt luôn thuộc về nông dân thì nay, doanh nghiệp (DN) mía đường cũng thấm đòn thua lỗ.

Đuối sức

Nhà máy đường Phụng Hiệp (tỉnh Hậu Giang) thuộc Công ty CP Mía đường Casuco lại tiếp tục đóng cửa. Đây là năm thứ hai liên tiếp, nhà máy đường lớn nhất miền Tây này phải ngừng hoạt động, chịu lỗ hơn 20,3 tỉ đồng, bao gồm phí bảo trì, duy tu thiết bị và chi phí phát sinh do hợp tác với đơn vị khác tiêu thụ gần 29.500 tấn mía đã ký hợp đồng với hơn 200 hộ nông dân.

Niên vụ trước, Nhà máy đường Phụng Hiệp chỉ ép được hơn 14.500/80.000 tấn mía. Dù phải đóng cửa sớm nhưng nhà máy vẫn lỗ hơn 21,3 tỉ đồng.

Hơn chục năm trước, gánh nặng mía đường chỉ đè lên vai người trồng mía. Việc thua lỗ khiến nhiều nông dân bỏ cuộc, vùng nguyên liệu teo tóp. Nhưng nay, đến lượt nhiều DN mía đường cũng đành bỏ cuộc chơi. DN mía đường đóng cửa, chịu lỗ ngay khi không hoạt động, phải "gả bán" nguồn nguyên liệu đầu vào của mình cho đơn vị khác để bảo đảm thực thi hợp đồng tiêu thụ mía với nông dân đã ký đầu vụ.

Thời hoàng kim, ĐBSCL có hơn 10 nhà máy đường hoạt động nhộn nhịp trong tổng số khoảng 40 nhà máy của cả nước. Gần đây, hàng loạt nhà máy đường trong vùng cầm cự không nổi, phải đóng cửa. Hiện nay, chỉ còn 2 đơn vị hoạt động là Nhà máy đường Trà Vinh và Nhà máy đường Sóc Trăng. Việc này kéo theo vùng nguyên liệu mía cũng thu hẹp dần. Diện tích trồng mía của miền Tây nay chỉ còn khoảng 1/10 so với trước đây.

Nhiều người trồng mía miền Tây tìm cách "vượt lên chính mình", trở thành người sản xuất hàng hóa, phải chấp nhận quy luật giá trị, quy luật cung - cầu. Tuy nhiên, ngành đường ĐBSCL lại đang đuối sức, bị hụt hơi do đường ngoại nhập, do bị chia cắt bởi những lợi ích khác nhau giữa nhà máy đường, DN sử dụng đường và nông dân trồng mía.

Chương trình 1 triệu tấn đường của Chính phủ đề ra từ năm 1994 đã cán đích từ lâu. Quy hoạch ngành mía đường cũng đề cập nhiều giải pháp căn cơ; Thủ tướng Chính phủ đã ký ban hành Chỉ thị 28/CT-TTg về triển khai các giải pháp phát triển ngành mía đường Việt Nam trong tình hình mới; Bộ Công Thương đã áp thuế chống bán phá giá đối với đường ngoại… Thế nhưng, cái vòng luẩn quẩn kìm hãm sự phát triển của ngành mía đường miền Tây nhiều năm qua vẫn chưa có lời giải căn cơ.

Trong khi đó, ngành mía đường cả nước đã có những mảng sáng. Vụ mía 2023-2024, Việt Nam đạt năng suất đường 6,79 tấn/ha, đứng đầu khu vực ASEAN; tăng gần 18% sản lượng mía ép và 18,4% lượng đường so với năm trước. Đây là mức tăng 4 vụ liên tiếp so với niên vụ 2020-2021, theo đó lượng mía ép đạt trên 11,2 triệu tấn, tăng 66%; sản xuất được gần 1,2 triệu tấn đường các loại, tăng 61%.

Phải cạnh tranh để tồn tại

Trái ngược với dự báo khả quan về những gam màu sáng trong bức tranh kinh doanh của nhiều DN mía đường năm 2024, các nhà máy đường ĐBSCL vẫn đang rất khó khăn. Vì vậy, cần có các biện pháp phòng vệ thương mại, áp thuế chống bán phá giá và chống trợ cấp đối với đường ngoại nhằm tăng lợi thế cho sản phẩm đường trong nước, hỗ trợ DN.

Vị đắng của mía đường càng nhân lên khi ngành này luôn gặp khó khăn trước tình trạng đường nhập lậu và tồn kho tăng cao. Quy mô đường nhập lậu đang ngày càng tăng, từ mức khoảng 100.000 tấn năm 2008 đã tăng vọt đến hơn 890.000 tấn vào năm 2018. Hiện nay, dù chưa có thống kê chính thức về lượng đường nhập lậu mỗi năm song dựa vào số liệu của Tổ chức Đường thế giới (ISO), ước tính lượng đường nhập lậu nước ta khoảng 270.000 tấn/năm, thậm chí có năm lên đến hơn 750.000 tấn.

Trong "cuộc chơi" này, DN mía đường Việt Nam nói chung và miền Tây nói riêng đành phải chấp nhận "chơi chung" với đường ngoại trên sân nhà. Không còn con đường nào khác, ngành mía đường phải chấp nhận cạnh tranh để tồn tại, hơn là việc ngồi chờ chính sách hỗ trợ.

Vì vậy, DN đường và người trồng mía cần phải chủ động nâng cao năng lực cạnh tranh, hội nhập kinh tế quốc tế một cách bình đẳng. Cần chấp nhận chuyển đổi một số vùng sản xuất mía không hiệu quả, cơ cấu lại các nhà máy đường thua lỗ; hình thành vùng nguyên liệu mía gắn với nhà máy sản xuất đường bảo đảm hoạt động hiệu quả, đủ sức cạnh tranh và phát triển bền vững.

Ngành mía đường miền Tây cần đầu tư cho công nghệ giống và sản xuất đường, sản phẩm sau đường để giảm giá thành, tăng sức cạnh tranh, bên cạnh những giải pháp chỉ đạo điều hành linh hoạt, chặt chẽ trong từng thời điểm. Cần tiếp tục thay đổi mạnh mẽ, tận dụng triệt để các lợi thế để phát huy năng lực, từ việc trồng đến đầu tư tăng năng suất, chất lượng mía nguyên liệu, sản phẩm đường và sau đường; gắn kết với các ngành sản xuất sử dụng đường làm nguyên liệu để gia tăng giá trị…

Có như vậy, người dân và DN miền Tây mới không còn trải qua những mùa mía đường đắng chát.