Đánh thức gốm Biên Hòa

"Đồng Nai có gốm Biên Hòa/Đẹp, bền, duyên dáng ai mà lãng quên". Câu ca dao mộc mạc như chứa đựng tất cả nét tinh hoa dòng gốm ở miền Đông Nam Bộ có tuổi đời hơn 300 năm.

Nặng lòng nghề gốm

Gốm Biên Hòa gắn liền với quá trình khai khẩn và định hình vùng đất, người Biên Hòa, Đồng Nai và phương Nam. Xưa, các lò gốm Biên Hòa nằm ven sông Đồng Nai thơ mộng, nổi tiếng với làng gốm lớn nhất là gốm Tân Vạn và cụm gốm Trường Cao đẳng Mỹ thuật trang trí Đồng Nai, đến nay vẫn tồn tại và phát triển.

Nơi đây bắt nguồn của các làng gốm phương Nam nổi tiếng như: Bình Dương, Thủ Đức. Qua biến thiên thời gian, từ hàng trăm cơ sở, hiện chỉ còn vài chục cơ sở lớn nhỏ làm nghề gốm ở Biên Hòa tập trung tại các phường: Bửu Long, Tân Vạn, Tân Hạnh và Hóa An.

Hơn 40 năm làm nghề "vẽ hình cho đất", ông Lý Văn Hảo (61 tuổi, ngụ phường Hóa An, TP Biên Hòa) luôn cảm ơn vì nghề đã chọn và để ông một lần nữa thấy gốm Biên Hòa hồi sinh.

Theo ông Hảo, ông và các anh em được cha dạy nghề nhưng chỉ mình ông là theo được nghề. Đó là cái duyên nhắc nhớ ông tận tâm với nghề. "Đất là cha sinh ra hình hài, lửa là mẹ sinh ra thần thái! Từ đất, những người thợ tài hoa cùng rung động chân thành đã giúp đất kể nên những câu chuyện mang đậm cốt cách người dân Nam Bộ bằng gốm" - ông Hảo bộc bạch.

Yêu nghề gốm cháy bỏng, ông Hảo đã cùng các nghệ nhân khác của Công ty Gốm Biên Hòa "thổi hồn vào đất" bằng những hình ảnh chợ quê ngày Tết với các bà, các mẹ dẫn theo em nhỏ mua sắm Tết, các cô gái trong tà áo dài thướt tha du xuân… tạo tác lên sản phẩm gốm Biên Hòa với màu sắc tươi tắn, sinh động, giúp người xa quê cũng cảm nhận được sự vui tươi, đầm ấm mỗi độ xuân về.

Theo họa sĩ Nguyễn Văn Cường, gốm đạt chất lượng phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy tắc: Nhất dáng, nhì xương, tam men, tứ trí. Tiếp theo nhất dáng thì phương pháp khắc chìm và ứng dụng loại men độc quyền vào gốm mới tạo được sự độc đáo, hấp dẫn kỳ lạ và khác biệt cho dòng gốm Biên Hòa.

Họa sĩ Nguyễn Văn Cường cho biết giới chơi đồ cổ ưa chuộng gốm Biên Hòa bởi dòng gốm này không chỉ là sản phẩm trang trí đơn thuần mà nó còn mang cả diễn trình của lịch sử, những thăng trầm của vùng đất Nam Bộ xưa về với hiện tại, là dấu ấn giá trị vàng son cần được lưu truyền.

Với khát vọng làm sống lại hào quang một thời của dòng gốm Biên Hòa, anh Mai Thanh Xin, Giám đốc Công ty Gốm Biên Hòa, cho hay tất cả những sản phẩm hoa văn họa tiết đều là thuần Việt. Từ tứ quý, bình bốn mùa, chợ quê, chợ Tết, tranh Đông Hồ đều chuyển thể vào gốm.

"Chúng tôi khát vọng phục dựng và phát triển để gốm thủ công mỹ nghệ Biên Hòa được hòa chung dòng chảy lịch sử cùng các dòng gốm Việt khác. Gốm chúng tôi làm ra mang linh hồn Việt, mang quá khứ đến gần hơn với hiện tại" - anh Xin chia sẻ.

Phát triển gốm gắn với du lịch

Nói về gốm Biên Hòa, GS-TS Phan Thị Thu Hiền, Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQG TP HCM, khẳng định: "Biên Hòa là thương hiệu gốm Việt duy nhất được định danh trên trường quốc tế với chất liệu men đặc trưng "vert de Bien Hoa", hay còn gọi là men xanh đồng trổ bông. Đây là thương hiệu gốm Việt duy nhất mà tên thương hiệu gốm trùng khớp hoàn toàn với tên thành phố lớn, tỉnh lớn".

GS-TS Hiền cho rằng gốm Biên Hòa thật sự xứng đáng như một biểu tượng quan trọng góp phần nhận diện danh tiếng địa phương của Biên Hòa nói riêng, Đồng Nai nói chung. "Cần phát huy di sản gốm Biên Hòa gắn bó với công nghiệp văn hóa, công nghiệp sáng tạo theo định hướng phát triển đô thị bền vững; phát triển du lịch Biên Hòa dựa trên di sản văn hóa gốm sứ hướng tới xây dựng thành phố gốm sứ" - GS-TS Hiền nói.

TS Dương Đức Minh, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế Du lịch, gợi ý hình thành không gian thực hành du lịch di sản gắn với hệ sinh thái gốm tại TP Biên Hòa từ "phức thể ký ức - di sản - bản sắc". Điểm đến du lịch sự kiện - lễ hội và sản phẩm du lịch gốm Biên Hòa cần được tái tạo để phổ dụng và mang lại hiểu biết, trải nghiệm thích thú cho du khách. "Phức thể ký ức - di sản - bản sắc" gắn với hệ sinh thái gốm Biên Hòa thông qua việc thực hành du lịch di sản còn là động lực cho khả năng tăng trưởng bền vững.

Ông Nguyễn Xuân Thanh, Phó Chủ tịch UBND TP Biên Hòa, cho biết năm 2023 là cột mốc quan trọng, đánh dấu 325 năm hình thành và phát triển vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai. Trong kho tàng lịch sử - văn hóa, kinh tế - xã hội của địa phương, nghề gốm được xem là một trong những bảo vật cần được gìn giữ và bảo tồn, nhằm phát huy và lan tỏa các giá trị độc đáo của di sản.

Một trong những cách thức có thể tôn vinh và nâng tầm giá trị sử dụng, giá trị biểu tượng của gốm Biên Hòa (Đồng Nai) là việc tích hợp khai thác các giá trị của nghề gốm gắn liền với thực hành du lịch. "Trong thời gian tới, việc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa lịch sử, trong đó có một số ngành, nghề thủ công truyền thống như gốm Biên Hòa sẽ được tôn tạo và phát triển rộng lớn hơn" - ông Thanh nói.

Ông Nguyễn Sơn Hùng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Nai, cho biết tỉnh mong muốn nghề gốm Biên Hòa trở lại thời kỳ vàng son, gắn với phát triển du lịch. Dự kiến, năm 2025, tỉnh Đồng Nai sẽ tổ chức Festival Gốm, lấy gốm làm chủ đề chính.