Giải mã chiêu lừa "bắt cóc online": Khi hoảng loạn, lý trí tan biến

Từng hỗ trợ nhiều vụ "giải cứu" các trường hợp bị lừa tiền thông qua hình thức "bắt cóc online", chuyên gia an ninh mạng Ngô Minh Hiếu (Hiếu PC) kể trong số các vụ việc này, có trường hợp ngay từ đầu, ông đã nhận định không bao giờ có tình trạng bắt cóc tống tiền đưa qua Campuchia chỉ đòi vài chục triệu đồng mà đây là chiêu bài "lấy được đồng nào hay đồng ấy" của đối tượng lừa đảo.

Biết nói "không" và tìm sự giúp đỡ

Theo chuyên gia Hiếu PC, điều quan trọng nhất là thông tin kết nối từ ban đầu, các bạn trẻ, nhất là sinh viên đừng nghe lời những người chưa quen biết tự nhận là công an, an ninh. Bởi thông thường không có cơ quan chức năng, cơ quan công an nào làm chuyên án, hay làm việc qua Zalo, điện thoại.

Bà Quang Thị Mộng Chi, giảng viên Khoa Tâm lý học - Trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn TP HCM, cho rằng trong bối cảnh các thủ đoạn lừa đảo ngày càng tinh vi và khó nhận biết, nhiều người trở thành nạn nhân không chỉ vì thiếu thông tin mà còn do tâm lý dễ bị thao túng. Từ góc nhìn khoa học, lừa đảo thành công thường không dựa vào sự "ngây thơ" của nạn nhân, mà chủ yếu khai thác những phản ứng tâm lý tự nhiên trong các tình huống khẩn cấp và căng thẳng.

"Một trong những yếu tố dễ khiến nạn nhân rơi vào bẫy là khuynh hướng lo âu và phản ứng cảm xúc mạnh trước áp lực. Khi đối tượng lừa đảo dựng lên các tình huống giả như người thân gặp nạn, bị công an triệu tập, hay bản thân vi phạm pháp luật, nạn nhân dễ rơi vào trạng thái hoảng loạn. Trong trạng thái đó, hoạt động của hệ thần kinh giao cảm được kích hoạt mạnh mẽ, làm giảm khả năng suy luận lý trí và thúc đẩy phản ứng "chiến hoặc chạy" (fight-or-flight). Chính vì vậy, nhiều người hành động một cách máy móc theo yêu cầu của kẻ lừa đảo mà không kịp kiểm chứng" - bà Quang Thị Mộng Chi phân tích.

Đáng lo ngại hơn, theo bà Mộng Chi, là tâm lý cô lập và ngại chia sẻ, thường xuất hiện ở những người sống nội tâm, ít kết nối xã hội hoặc có quá khứ từng bị gặp rắc rối, nên khi kẻ lừa đảo yêu cầu "giữ bí mật", họ càng dễ nghe theo. Tóm lại, những đặc điểm như hay lo âu, dễ bị căng thẳng, thiếu tự tin, cả tin, thiếu kỹ năng số và có xu hướng hành động một mình là các yếu tố tâm lý điển hình làm tăng nguy cơ trở thành nạn nhân lừa đảo.

"Việc phòng tránh không chỉ phụ thuộc vào kiến thức, mà còn cần rèn luyện các kỹ năng tâm lý: biết giữ bình tĩnh khi gặp tình huống bất thường, xây dựng thói quen kiểm chứng thông tin từ nhiều nguồn, rèn luyện tư duy phản biện và đặc biệt là học cách chia sẻ vấn đề với người thân. Giáo dục cộng đồng không nên chỉ dừng ở việc cảnh báo thủ đoạn lừa đảo, mà cần tập trung vào việc nâng cao năng lực tự vệ tâm lý, một yếu tố then chốt giúp con người không trở thành nạn nhân trong thế giới số đầy rủi ro. Điều quan trọng là mỗi người cần học cách ứng phó thông minh hơn, biết đặt câu hỏi, biết tìm sự giúp đỡ và biết nói "không" trong những khoảnh khắc bị đẩy vào thế yếu" - bà Mộng Chi cho biết.

Các tuyến "phòng thủ" từ bên ngoài

Luật sư Trương Văn Tuấn, Trưởng Văn phòng Luật sư Trạng Sài Gòn, chỉ ra sự "mờ nhòe" về không gian pháp lý giữa "thực" và "ảo" khiến việc xử lý, truy tố gặp khó khăn. Nhiều vụ án kéo dài, không tìm được thủ phạm, trong khi nạn nhân thì mất tiền, tổn thương tâm lý nghiêm trọng.

"Để ngăn chặn và xử lý hiệu quả các vụ "bắt cóc online", Luật An ninh mạng cần cập nhật sâu hơn về xử lý hành vi giả mạo danh tính số, đặc biệt là việc sử dụng công cụ AI, deepfake, giả giọng nói, làm giả giấy tờ điện tử... Xây dựng hành lang pháp lý bắt buộc các nền tảng công nghệ phải phối hợp điều tra. Trong thời đại dữ liệu số, việc buộc các công ty như Facebook, Telegram, Zoom phải phản hồi nhanh chóng yêu cầu của cơ quan điều tra là điều cần thiết. Song song đó, tăng mức xử phạt hành chính và hình sự đối với hành vi sử dụng thông tin cá nhân trái phép, đồng thời có cơ chế bảo vệ nạn nhân trong trường hợp thông tin cá nhân bị rò rỉ và bị lợi dụng" - luật sư Trương Văn Tuấn đề xuất

Ngoài ra, luật sư Trương Văn Tuấn chỉ cách để tránh rơi vào cạm bẫy "bắt cóc online", mỗi người cần chủ động cập nhật tin tức, thủ đoạn lừa đảo mới trên các phương tiện truyền thông. Bên cạnh đó, gia đình phải thường xuyên quan tâm, quản lý con em trong việc sử dụng điện thoại thông minh. Nhà trường cần thường xuyên đẩy mạnh tuyên truyền cảnh báo các thủ đoạn lừa đảo cho học sinh, sinh viên để nâng cao nhận thức, phòng, chống lừa đảo.

Luật sư Đào Thị Bích Liên, Văn phòng Luật sư Hà Hải và Cộng sự, lưu ý người dân tuyệt đối không cung cấp thông tin cá nhân, số tài khoản, mã OTP hay hình ảnh nhạy cảm cho bất kỳ ai qua điện thoại hoặc ứng dụng mạng xã hội, kể cả khi người đó tự xưng là cán bộ công an, viện kiểm sát, ngân hàng... Không cài đặt ứng dụng lạ, không nghe theo hướng dẫn điều tra từ xa hoặc "giám sát tài sản" qua bất kỳ phần mềm nào. Về phía cơ quan quản lý và truyền thông, cần đẩy mạnh tuyên truyền trên các nền tảng mạng xã hội, phát triển các clip ngắn, infographic dễ hiểu về các chiêu trò "bắt cóc online", cũng như phối hợp với nhà trường tổ chức truyền thông trực tiếp đến từng lớp học, từng nhóm đối tượng có nguy cơ.

Công an TP HCM từng nhiều lần khẳng định cơ quan điều tra không làm việc qua điện thoại, không yêu cầu quay video tự nhận tội hay làm việc qua ứng dụng online, càng không yêu cầu chuyển tiền để xác minh điều tra. "Nếu có nghi ngờ, bình tĩnh cúp máy, gọi đến số tổng đài của Công an TP HCM (113) hoặc đến trực tiếp trụ sở công an gần nhất để xác minh. Cảnh giác, bình tĩnh, liên hệ cơ quan chức năng là chìa khóa để không trở thành nạn nhân tiếp theo của loại tội phạm mạng tinh vi này" - Công an TP HCM khuyến cáo.