Không thể giữ bảo vật bằng phương tiện thô sơ

Bảo vật quốc gia Ngai vàng triều Nguyễn bị phá hoại ngay giữa điện Thái Hòa hôm 24-5 đã đặt ra nhiều lo ngại liên quan đến bảo vệ các bảo vật quốc gia.

Bảo vật bị đập phá, mất cắp

Ngày 24-5-2025, bảo vật quốc gia Ngai vàng triều Nguyễn tại Điện Thái Hòa, Đại Nội Huế, đã bị Hồ Văn Phương Tâm (38 tuổi, quê Quảng Nam) bẻ gãy tay ngai và làm hư hỏng một số bộ phận khác. Đây là bảo vật quốc gia được công nhận năm 2015 và là một trong những ngai vua nguyên vẹn hiếm hoi của triều Nguyễn.

Trước đó, một bảo vật quốc gia khác là tượng Phật Quan Âm Thiên thủ Thiên nhãn ở chùa Mễ Sở, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên, bị mất cắp 2 lần. Tượng này là một trong 3 kiệt tác (cùng với pho tượng ở chùa Bút Tháp và chùa Đào Xuyên) đỉnh cao của nghệ thuật tạo tác tượng thiên thủ thiên nhãn cổ ở nước ta.

Pho tượng được tạo tác vào đầu thế kỷ XIX có giá trị rất lớn nên đã trở thành đối tượng nhòm ngó của những kẻ trộm cắp cổ vật với 2 lần bị đánh cắp, bẻ tay. Lần đầu bị trộm là năm 1988. Kẻ trộm đã thuê ô tô tải để vận chuyển pho tượng. Sau đó, từ manh mối vận chuyển, công an đã đến nhà một nghệ nhân ở quận Đống Đa, Hà Nội và tìm thấy pho tượng đang trong quá trình được phục chế. 

Lần thứ hai pho tượng quý bị mất là năm 2016. Các đối tượng đã lợi dụng lúc đêm khuya, khi an ninh tại chùa lỏng lẻo để thực hiện hành vi trộm cắp. Rạng sáng 29-9-2016, camera an ninh đã ghi lại cảnh nhóm đạo chích cắt khóa để đột nhập chùa. Ngoài pho tượng cổ, bọn trộm còn lấy đi đôi nến thờ bằng đồng có giá trị cao. Hơn một tháng sau, pho tượng bất ngờ đã được tìm thấy ở... dưới ruộng ven đường thuộc xã Tân Tiến, huyện Văn Giang.

Vào tháng 5-2019, chùa Dâu, ngôi chùa cổ được coi là có lịch sử hình thành sớm nhất Việt Nam, được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt, bị một đối tượng xông vào đập phá nhiều đồ thờ cúng. Còn tại chùa Bối Khê và đình Đại Định (xã Tam Hưng), chùa Dư Dự (xã Thanh Thủy) và chùa Từ Châu (xã Liên Châu) thuộc huyện Thanh Oai, Hà Nội, từ khoảng giữa tháng 3 cho tới nửa đầu tháng 4-2020, đã xảy ra 4 vụ mất trộm với 26 cổ vật. 

Trong số đó có pho tượng Thích Ca đản sinh bằng đồng màu đen, cao khoảng 70 - 80 cm, từng bị mất trộm 2 lần được tìm thấy, nhưng đến lần thứ ba mất trộm vào ngày 13-3-2020 thì đã biệt tích.

Thách thức trong bảo vệ

Theo PGS-TS Phạm Mai Hùng, Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, nguyên Giám đốc Bảo tàng Cách mạng Việt Nam, việc bảo vật quốc gia Ngai vàng triều Nguyễn bị xâm hại là một bài học lớn để chúng ta không thể lơ là, chủ quan, mất cảnh giác với công tác bảo tồn, bảo vệ di sản.

Đồng quan điểm, PGS-TS Bùi Hoài Sơn cho rằng sự cố xâm hại Ngai vàng triều Nguyễn là một vụ việc rất đáng tiếc nhưng cũng đồng thời cho thấy rõ những thách thức nghiêm trọng trong công tác bảo vệ các bảo vật quốc gia hiện nay.

Theo PGS-TS Bùi Hoài Sơn, hạ tầng kỹ thuật và điều kiện bảo vệ tại chỗ đối với các bảo vật quốc gia, các cổ vật còn rất hạn chế, chưa tương xứng với tầm vóc và giá trị của những hiện vật đặc biệt quý hiếm. Ngay tại Huế, nơi lưu giữ nhiều bảo vật quốc gia, không ít hiện vật vẫn chưa được trang bị kính bảo vệ đạt chuẩn, không có cảm biến giám sát cũng như quy trình phản ứng khi có sự cố.

Bên cạnh đó, sự phối hợp giữa các cấp, các ngành và các đơn vị liên quan vẫn còn lỏng lẻo. Khi xảy ra sự cố, việc xử lý thường bị chậm trễ, thiếu chủ động, thậm chí đùn đẩy trách nhiệm. Nguồn lực đầu tư cho công tác bảo vệ hiện vật, đặc biệt là công nghệ giám sát và nhân sự chuyên môn, còn quá hạn chế. Nhiều nơi vẫn đang trông cậy vào ngân sách địa phương, trong khi chi phí để bảo vệ một bảo vật đúng chuẩn không hề nhỏ.

"Tình trạng giữ của báu bằng phương tiện thô sơ vẫn còn tồn tại, dẫn đến nhiều rủi ro đáng tiếc mà vụ việc xâm hại ngai vua ở điện Thái Hòa là một minh chứng" - ông Sơn đánh giá.

Theo PGS-TS Bùi Hoài Sơn, để công tác bảo vệ bảo vật quốc gia có chuyển biến thực chất, cần một chiến lược tổng thể và liên ngành, trong đó ưu tiên trước hết là thiết lập các tiêu chuẩn bắt buộc về bảo vệ hiện vật tại các điểm di tích có lượng khách lớn. 

Cùng với đó, phải ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, cảm biến giám sát thông minh vào công tác bảo tồn. "Nhưng quan trọng hơn cả là xây dựng cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan quản lý, đi kèm với nguồn lực đầu tư phù hợp và nâng cao nhận thức xã hội về trách nhiệm gìn giữ di sản" - ông Sơn nhấn mạnh.

Cần cơ chế về trách nhiệm, quyền hạn và nguồn lực

Để hỗ trợ các địa phương cải thiện điều kiện bảo quản bảo vật quốc gia, PGS-TS Bùi Hoài Sơn cho rằng cần triển khai một loạt giải pháp mang tính hệ thống, đồng bộ và có chiều sâu.

Trước hết, phải có cơ chế phân bổ ngân sách trung ương hợp lý và kịp thời cho các địa phương đang lưu giữ bảo vật quốc gia. "Việc giữ gìn di sản là trách nhiệm của cả quốc gia, không thể để các địa phương tự xoay xở trong khi họ đang "gánh" trên vai những tài sản mang tầm quốc gia, thậm chí quốc tế" - ông Sơn phân tích.

Tiếp theo, cần tăng cường sự hỗ trợ kỹ thuật, đào tạo nhân lực và chuyển giao công nghệ từ các thiết chế văn hóa lớn của trung ương về các địa phương. Mạnh dạn ứng dụng công nghệ mới - từ hệ thống điều hòa nhiệt độ thông minh, tủ trưng bày chống tia UV, đến cảm biến môi trường và camera giám sát - theo mô hình "gói kỹ thuật tối thiểu bắt buộc" đối với hiện vật cấp quốc gia.

"Một điều không kém phần quan trọng là cần có chính sách ưu tiên về nhân lực và ngân sách cho lĩnh vực bảo tồn tại các địa phương đang giữ nhiều hiện vật quý. Không thể để hiện vật mang tầm quốc gia mà người trông coi lại là cán bộ kiêm nhiệm, thiếu chuyên môn, thiếu trang thiết bị và thiếu cả quyền chủ động trong xử lý tình huống. Khi chúng ta xác định bảo vật là tài sản thiêng liêng của quốc gia thì cũng cần trao cho người gìn giữ nó một cơ chế tương xứng về trách nhiệm, quyền hạn và nguồn lực" - PGS-TS Bùi Hoài Sơn nói thêm.