Hộ kinh doanh yếu thế trong cạnh tranh

Việc chuyển đổi hộ kinh doanh đủ điều kiện thành doanh nghiệp (DN) đã được đặt ra từ Luật DN 1999 với quy định hộ sản xuất - kinh doanh sử dụng thường xuyên từ 10 lao động trở lên phải thành lập DN. Tuy nhiên, đến nay, đa số hộ kinh doanh vẫn không muốn chuyển đổi. Tại báo cáo nghiên cứu “Chính thức hóa” hộ kinh doanh ở Việt Nam, thực trạng và chính sách do Viện Nghiên cứu và Quản lý kinh tế trung ương (CIEM) công bố ngày 28-4, đã chỉ ra những nguyên nhân của tình trạng này.

Chỉ 17,8% DN được thành lập từ hộ kinh doanh

Ông Phan Đức Hiếu, Phó Viện trưởng CIEM, cho biết tại một hội thảo gần đây về nội dung chuyển đổi thành DN, cả trăm hộ kinh doanh đến dự với tâm thế lo lắng, căng thẳng vì lo sẽ chấm dứt hoạt động hộ kinh doanh cá thể. Sau hội thảo, tất cả đều nở nụ cười vì biết rằng không bị ép buộc lên DN. “Chưa bao giờ tôi được dự một hội thảo có nhiều cảm xúc đến thế” - ông Hiếu nói.

Hộ kinh doanh được lợi nhiều hơn khi chuyển thành doanh nghiệp Ảnh: Tấn Thạnh

Theo bà Nguyễn Thị Luyến, Trưởng Ban Thể chế CIEM, qua khảo sát của CIEM, đa số hộ kinh doanh ngại lên DN do chưa thấy lợi ích nhưng phải đối mặt với chi phí tăng và sức ép về thuế. Do đó, họ vẫn duy trì hình thức kinh doanh cá thể, dù có nhiều bất lợi hơn so với loại hình DN như chỉ có một nơi đăng ký, không được mở văn phòng đại diện, hạn chế quy mô lao động. Bù lại, họ được lợi hơn do không phải chịu các quản lý hành chính khi chuyển đổi danh mục đầu tư, kinh doanh và ít ràng buộc về cơ chế thuế, phí. Theo báo cáo, chỉ có 17,8% DN điều tra được thành lập trên cơ sở hộ kinh doanh.

Để hình dung về chi phí tăng khi chuyển hộ kinh doanh thành DN, ông Nguyễn Minh Đức, chuyên viên Ban Pháp chế Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), phân tích khi lên DN, phải thuê dịch vụ kế toán bên ngoài tối thiểu 500.000 đồng/tháng, trung bình là 1 triệu đồng/tháng. Nếu đặt mục tiêu chuyển đổi 500.000 hộ lên DN thì mỗi năm đã mất khoảng 3.000 tỉ đồng từ nguồn lực xã hội. Đó là chưa kể còn phải tiếp các đoàn thanh tra, kiểm tra thuộc nhiều lĩnh vực mà ở hình thức hộ kinh doanh họ không phải chịu.

Mệnh lệnh hành chính không hiệu quả

Ông Phan Đức Hiếu nhận định để đạt mục tiêu có 1 triệu DN vào năm 2020 cần phải thành lập rất nhiều DN mới. Nếu không cải cách môi trường kinh doanh để kích thích thương nhân lập DN mà dùng mệnh lệnh hành chính yêu cầu chuyển đổi sẽ dễ dẫn đến tình trạng “khoác áo” DN lên hộ kinh doanh. Như thế, sẽ chỉ đạt về số lượng DN nhưng không có chất lượng. Bên cạnh đó, dư luận rất dễ hiểu nhầm về định hướng của Chính phủ và khiến mục đích hỗ trợ hộ kinh doanh bị hiểu nhầm hoặc không đến được với đối tượng phục vụ.

Tuy nhiên, việc chuyển đổi hộ kinh doanh lên DN đang là vấn đề cấp thiết vì số hộ kinh doanh cá thể lớn gấp 10 lần số DN nhưng tỉ lệ nộp thuế lại rất thấp. DN được thành lập trên cơ sở hộ kinh doanh sẽ có hiệu quả kinh doanh cao hơn so với DN thành lập mới vì họ đã có quá trình tham gia thị trường. Chính vì vậy, cơ quan nhà nước cần tạo cơ chế, tâm lý cho hộ kinh doanh hiểu rõ được những ưu đãi cho DN cụ thể hơn, lớn hơn là cho hộ; cơ chế vốn, kỹ năng quản trị cũng tốt hơn, từ đó sẽ có lợi hơn về lâu dài. Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa, sản xuất theo chuỗi sản phẩm, tính liên kết cao thì những hộ kinh doanh rất yếu thế trước sức ép mọi mặt của các tập đoàn, chuỗi liên kết giá trị lớn. Bên cạnh đó, nếu nhỏ bé mãi, những sản phẩm làm ra sẽ không có chất lượng, không có thương hiệu, bản đồ xuất xứ hàng hóa của Việt Nam vẫn mãi chỉ là sản phẩm thô sơ, rất khó đi vào các thị trường lớn.

PGS-TS Lê Xuân Bá cho rằng nhóm nghiên cứu cần có kiến nghị các chính sách theo 2 nhóm: hộ kinh doanh và nhà nước. Tâm lý đa số người dân chỉ thích kinh doanh nhỏ, chỉ cần đủ ăn, không muốn chấp nhận khó khăn vươn lên làm giàu.

Tư tưởng này bắt nguồn từ một thời gian dài chúng ta không coi trọng kinh tế tư nhân khiến người dân chưa yên tâm bỏ vốn đầu tư lớn. Do đó, cần phải định lượng được lợi và thiệt khi chuyển đổi lên DN để cả người dân và cơ quan quản lý cùng có chính sách và ứng xử phù hợp.