Làng nghề truyền thống lâm nguy vì ô nhiễm môi trường

Làng nghề truyền thống là một phần không thể tách rời trong dòng chảy văn hóa dân tộc Việt Nam. Không chỉ lưu giữ kỹ nghệ cha truyền con nối, làng nghề còn là nơi hội tụ tinh thần lao động, bản sắc văn hóa và cả ký ức cộng đồng. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, nhiều làng nghề đang phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng. Vấn đề bảo tồn văn hóa làng nghề đồng thời bảo đảm phát triển bền vững trở thành bài toán cấp bách cần được giải quyết.

Bảo tàng sống

Theo thống kê từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường, hiện nay cả nước có khoảng 5.400 làng nghề và làng có nghề, trong đó hơn 1.700 làng nghề đã được công nhận theo tiêu chí của Nhà nước. Các làng nghề trải dài từ Bắc vào Nam, với đa dạng ngành nghề, như: gốm sứ, dệt may, đúc đồng, làm giấy dó, khảm trai, mộc mỹ nghệ, sơn mài, làm hương, chế biến thực phẩm, làm nón lá, rèn…

Mỗi làng nghề là một bảo tàng sống lưu giữ kỹ thuật, công cụ, quy trình sản xuất truyền thống và cả những giá trị văn hóa phi vật thể như phong tục, tín ngưỡng, lễ hội, nghệ thuật dân gian. Không ít làng nghề gắn liền với tên tuổi các danh nhân, dòng họ, hoặc là nơi sản sinh ra các sản phẩm lừng danh, như: lụa Vạn Phúc, gốm Bát Tràng, tranh Đông Hồ, mây tre đan Phú Vinh…

Làng nghề không chỉ lưu giữ truyền thống mà còn tạo sinh kế cho hàng triệu lao động nông thôn, góp phần giảm nghèo, giữ chân người dân tại quê nhà và hạn chế tình trạng di cư vào các đô thị. Sự phát triển mạnh mẽ của du lịch làng nghề trong những năm gần đây càng khẳng định tiềm năng to lớn của việc kết hợp giữa bảo tồn văn hóa và phát triển kinh tế địa phương.

Tuy nhiên, bên cạnh những giá trị truyền thống quý báu, nhiều làng nghề hiện nay đang trở thành "điểm nóng" về ô nhiễm môi trường, đặc biệt là ô nhiễm nước, không khí và chất thải rắn.

Ô nhiễm môi trường trầm trọng

Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, có đến 90% làng nghề truyền thống chưa có hệ thống xử lý nước thải tập trung. Nước thải từ các hoạt động như nhuộm, thuộc da, chế biến thực phẩm, tái chế kim loại… được xả trực tiếp ra ao hồ, kênh mương, gây ô nhiễm nghiêm trọng nguồn nước mặt và nước ngầm.

Nghiên cứu của GS-TS Đặng Kim Chi, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam, chỉ ra rằng: Các làng nghề chế biến nông sản thực phẩm, nhất là các làng nghề sản xuất tinh bột, nấu rượu, nuôi và giết mổ gia súc có độ ô nhiễm rất cao; các làng nghề dệt nhuộm sử dụng một lượng lớn nước gây nhiễm chủ yếu do nước thải sản xuất có hàm lượng hóa chất, thuốc nhuộm cao, với gần 90% lượng hóa chất trên đi vào nước thải đã gây ô nhiễm nước mặt nặng nề; các làng nghề sản xuất vật liệu xây dựng gây ô nhiễm không khí bởi khí thải chứa các chất ô nhiễm SO2, NO2, CO2, chủ yếu do sử dụng nhiên liệu là than, củi; các làng nghề thủ công mỹ nghệ gây ô nhiễm chủ yếu tới môi trường không khí do bụi, hơi dung môi hữu cơ...; các làng nghề có sử dụng hóa chất như chạm mạ bạc còn gây ô nhiễm nước do kim loại nặng, thậm chí có sử dụng một lượng axít để gia công bề mặt kim loại nên nước thải có hàm lượng các chất độc hại cao, kim loại nặng (Zn+2, Pb+2), chất rắn lơ lửng TDS cao hơn tiêu chuẩn cho phép nhiều lần; các làng nghề tái chế chất thải: Gây ô nhiễm đối với môi trường không khí, nước, đất (do chất thải rắn), mức độ gây ô nhiễm nặng nhẹ, tùy thuộc loại sản phẩm.

Theo nghiên cứu của Viện Môi trường và Tài nguyên (ĐHQG TP HCM), nồng độ bụi mịn PM2.5 tại một số làng nghề cao gấp 2-3 lần mức khuyến cáo của WHO.

Các nhà chuyên môn phân tích rằng tình trạng ô nhiễm tại các làng nghề xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Trước hết, phần lớn làng nghề phát triển tự phát, nằm xen kẽ trong khu dân cư và thiếu quy hoạch hạ tầng kỹ thuật phù hợp. Việc mở rộng sản xuất theo kiểu "mạnh ai nấy làm" khiến làng nghề quá tải về môi trường. Thứ hai là công nghệ sản xuất còn lạc hậu, phụ thuộc nhiều vào hóa chất độc hại và thiết bị thủ công, đồng thời thiếu hệ thống xử lý chất thải. Việc đầu tư đổi mới công nghệ còn gặp nhiều khó khăn do thiếu vốn và chính sách hỗ trợ. Thứ ba là nhận thức của người dân còn hạn chế. Nhiều hộ sản xuất chưa nhận thức đầy đủ về tác hại lâu dài của ô nhiễm và chưa xem việc bảo vệ môi trường là trách nhiệm của bản thân. Công tác thanh tra, kiểm tra môi trường ở cấp cơ sở còn yếu, trong khi các chế tài xử phạt chưa đủ sức răn đe.

Cần chiến lược tổng thể, dài hạn

Giới chuyên môn cho rằng để bảo tồn làng nghề truyền thống mà không đánh đổi môi trường, Việt Nam cần một chiến lược tổng thể, dài hạn và đồng bộ.

Nhà nước cần quy hoạch lại không gian làng nghề theo hướng xây dựng các cụm công nghiệp - làng nghề tập trung, đồng thời đầu tư hạ tầng xử lý nước thải, chất thải rắn và khí thải đạt chuẩn. Đối với những làng nghề nằm trong khu dân cư, cần có lộ trình chuyển đổi hoặc di dời hợp lý nhằm bảo đảm phát triển bền vững và bảo vệ môi trường. Nhà nước cần hỗ trợ người dân đổi mới công nghệ theo hướng sạch hơn, tiết kiệm nguyên liệu và giảm thiểu phát thải; cần có chính sách ưu đãi tín dụng xanh, hỗ trợ kỹ thuật, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ thân thiện với môi trường.

Tất nhiên không thể thiếu việc tăng cường truyền thông, giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường làng nghề; đồng thời đẩy mạnh thanh tra, kiểm tra, xử lý nghiêm các vi phạm môi trường.

Mặt khác, chính quyền các địa phương phát triển du lịch làng nghề gắn với tiêu chí xanh - sạch - đẹp. Khách du lịch ngày nay không chỉ tìm kiếm sản phẩm thủ công, mà còn quan tâm đến câu chuyện văn hóa, môi trường và trách nhiệm xã hội đằng sau mỗi sản phẩm.