Nghề giỏ trạc - một phần ký ức của Xuân Thới Sơn

Gần một thế kỷ hình thành, nghề đan giỏ trạc tại xã Xuân Thới Sơn, TP HCM từng là sinh kế chính của nhiều hộ dân. Tuy nhiên, tốc độ đô thị hóa, biến động thị trường và sự khan hiếm lao động trẻ đang khiến làng nghề co cụm, tồn tại trong trạng thái cầm chừng.

Làng nghề trăm năm

Tại ấp 6, xã Xuân Thới Sơn, tiếng chẻ tre, vót nan vẫn vang lên mỗi sáng. Đây từng là âm thanh quen thuộc của cả vùng từ gần 100 năm trước, khi nghề đan giỏ trạc phát triển mạnh. Thợ làng nghề chủ yếu học qua hình thức truyền miệng, quan sát cha mẹ và người lớn trong nhà rồi thực hành. Không có trường lớp đào tạo, những kỹ thuật vẫn được duy trì qua nhiều thế hệ.

Giai đoạn hoàng kim kéo dài đến đầu những năm 2000. Thời điểm đó, dọc các tuyến đường của xã đều là những ngôi nhà sáng đèn suốt đêm, người dân tất bật làm hàng. Thương lái tìm đến liên tục, mỗi năm hơn 100.000 sản phẩm được xuất khẩu đi nhiều nơi.

Một chiếc giỏ hoàn thiện phải trải qua bảy công đoạn: Cưa, chẻ nang, lách nang, gày, xoay khoanh, đương nang hông, vô vành và xỏ miệng. Công đoạn chẻ nang là khó nhất, đòi hỏi người thợ có kinh nghiệm để nan tre đồng đều, không bị gãy. Nguyên liệu được mua từ các rừng ở những địa phương như Củ Chi và Lâm Đồng, yêu cầu chọn trúc già, chắc và bóng để tăng độ bền cho sản phẩm.

Trước đây, hầu hết trẻ em trong làng từ 10 tuổi đã biết đan. Người lớn tuổi vẫn có thể làm đều tay, mỗi hộ có thể sản xuất hàng chục đến hàng trăm giỏ mỗi ngày. Giá giỏ lớn dao động 30.000-32.000 đồng, giỏ nhỏ từ 4.000-5.000 đồng, nhưng nhờ sản lượng ổn định, nghề mang lại thu nhập đáng kể cho các hộ dân.

Cần chính sách hỗ trợ

Từ sau năm 2010, nghề giỏ trạc bắt đầu giảm mạnh. Sự phổ biến của sản phẩm công nghiệp, đặc biệt là đồ nhựa, khiến giỏ tre không còn giữ vai trò như trước. Lao động trẻ rời làng đi làm công nhân, không còn mặn mà với nghề có thu nhập thấp và tính thời vụ cao.

Theo ghi nhận tại xã, hiện chỉ còn vài hộ còn làm nghề thường xuyên, phần lớn là người lớn tuổi tranh thủ lúc rảnh rỗi. "Nghề này giờ gần như không sống được. Người làm ít, đầu ra bấp bênh, giá sản phẩm vẫn thấp" - bà Nguyễn Thị Mười, hơn 70 tuổi, chia sẻ.

Mỗi thợ chỉ làm được khoảng 20 sản phẩm mỗi ngày. Giá vật liệu tăng, chi phí vận chuyển cao, trong khi giá bán gần như không thay đổi. Nhiều công đoạn cần sức lực khiến người lớn tuổi gặp khó, còn người trẻ lại không đủ kiên nhẫn để theo nghề.

Đáng chú ý, suốt nhiều năm, làng nghề gần như không có chương trình hỗ trợ hay định hướng phát triển rõ ràng từ chính quyền địa phương. Không có điểm tập trung trình diễn nghề, không có hợp tác xã bao tiêu sản phẩm, cũng không có hoạt động quảng bá quy mô.

Gần đây, một số nhóm du khách bắt đầu đến tìm hiểu, xem nghệ nhân đan giỏ và mua sản phẩm. Du lịch trải nghiệm trở thành điểm sáng hiếm hoi của làng nghề. Tuy nhiên, hoạt động này chỉ diễn ra nhỏ lẻ, phụ thuộc vào sự tự phát của du khách, không có mô hình chuẩn hóa, không có đơn vị điều phối hoặc liên kết tour tuyến.

Nếu được quy hoạch bài bản, làng nghề có thể trở thành điểm tham quan đặc thù của vùng ven TP HCM, góp phần duy trì nguồn thu và tạo động lực để người trẻ quay lại nghề.

Nghề giỏ trạc là một phần ký ức tập thể của Xuân Thới Sơn. Việc bảo tồn không chỉ giữ lại kỹ thuật thủ công mà còn gìn giữ lịch sử lao động của một vùng quê từng sôi động giữa cửa ngõ thành phố. Nếu không có sự vào cuộc đồng bộ, làng nghề trăm năm tuổi này có thể biến mất trong một tương lai không xa.