Nỗ lực ngăn rác thải từ sông rạch

Bình quân mỗi ngày, TP Cần Thơ có khoảng 650 tấn rác thải sinh hoạt được thu gom. 10%-15% rác thải còn lại được người dân chôn lấp, đốt hoặc vứt xuống sông.

Ứng dụng công nghệ

Là địa phương đi đầu trong việc ứng dụng công nghệ để xử lý rác thải trên sông, Cần Thơ đang thực hiện cùng lúc 2 dự án quy mô lớn. Dù mang lại hiệu quả tích cực trong việc bảo vệ môi trường nhưng 1 trong 2 dự án hiện vấp phải những rào cản, cần được cơ quan chức năng giải quyết.

Theo Sở Tài nguyên và Môi trường (TN-MT) TP Cần Thơ, 2 dự án này - là 2 hệ thống thu gom rác thải trên sông - được 2 tổ chức của Hà Lan tài trợ. Trong đó, hệ thống thu gom tự động rác nổi (Interceptor) trên sông Cần Thơ do Tổ chức Làm sạch biển (TOC) nghiên cứu, thí điểm tại đoạn sông thuộc phường Xuân Khánh, quận Ninh Kiều.

Interceptor cũng là hệ thống thu gom rác nổi trên sông tự động đầu tiên ở Việt Nam. Interceptor như một chiếc sà lan nhỏ, chiều ngang 8,1 m, dài 24,7 m và cao khoảng 4,4 m với lưới chắn rác dài 100 m. Hệ thống này thu gom rác chủ yếu nhờ sức đẩy của dòng chảy, đưa rác men theo lưới chắn đến băng chuyền bên trong. Sau đó, rác được đưa đến 6 thùng chứa đặt trên sà lan.

Interceptor có thiết bị cảm biến, bảo đảm lượng rác thu gom vào từng thùng chứa không quá nhiều, bị tràn ra ngoài. Khi tất cả thùng chứa đều đầy, sà lan được tàu kéo đưa đến vị trí tập kết, chuyển rác lên bờ. Interceptor được cố định bằng hệ thống neo, không lắp động cơ di chuyển, vận hành hoàn toàn nhờ năng lượng mặt trời.

Ông Lưu Tấn Tài, Phó Chi cục trưởng Chi cục Bảo vệ môi trường - Sở TN-MT TP Cần Thơ, nhận xét Interceptor có hiệu quả tuyên truyền rất tốt, giúp nhiều người nâng cao nhận thức bảo vệ môi trường. Điều quan trọng là từ khi vận hành thử nghiệm vào tháng 6-2021, hệ thống này đã góp phần giảm thiểu rác thải trên sông.

Dự án thứ hai tại Cần Thơ là "Thí điểm cải thiện việc thu gom rác thải nhựa bằng bẫy rác và thiết lập hệ thống tái chế ở địa phương" (gọi tắt là bẫy rác), do tổ chức CLEAR Rivers tài trợ, thực hiện từ tháng 7-2024 đến tháng 7-2025.

Bẫy rác là một hệ thống nổi thụ động, có khả năng thu giữ rác nhựa trôi theo dòng chảy trên sông. Bẫy rác sẽ phát huy tác dụng khi thủy triều xuống, nước đổ ra sông lớn. Khi rác mắc kẹt bên trong, nó sẽ không thể thoát ra ngay cả khi dòng nước đổi hướng nhờ hệ thống nửa kín cải tiến.

Bẫy rác thí điểm hiện được đặt trên rạch Cái Khế ở quận Ninh Kiều. Việc lắp đặt bẫy rác cũng như hoạt động của nó không gây ra bất kỳ tác hại nào cho môi trường và hệ sinh thái. Thực tế, CLEAR Rivers đã thiết kế các lỗ hở nhằm tạo lối thoát cho cá và các loại thủy sản.

Chưa như kỳ vọng

Ông Lưu Tấn Tài cho hay hệ thống bẫy rác do mới triển khai hoạt động vài tháng nên chưa có đánh giá cụ thể. Riêng với Interceptor, theo UBND TP Cần Thơ, sau 9 tháng vận hành thử nghiệm, hệ thống này thực hiện 16 lần bốc dỡ rác với tổng khối lượng 93,407 tấn - thấp hơn kế hoạch đề ra.

Sau khi kết thúc giai đoạn thử nghiệm Interceptor, Công ty CP Đô thị Cần Thơ tiếp tục vận hành hệ thống này đến ngày 31-12-2022, thực hiện 4 lần bốc dỡ với tổng khối lượng rác vớt được là 25,96 tấn. Từ năm 2023 đến nay, Interceptor thu gom được tổng cộng 75,25 tấn rác thải qua 14 lần bốc dỡ. Giai đoạn này, do thực hiện phân loại rác sơ bộ ngay trên hệ thống Interceptor nên khối lượng rác thu gom đã giảm so với năm 2022.

Theo ông Lưu Tấn Tài, Interceptor cũng có những hạn chế nhất định. Thứ nhất, mỗi ngày Cần Thơ có 2 đợt thủy triều - buổi sáng, rác từ ngoài sông lớn theo vào; buổi chiều, rác từ rạch theo ra nhưng hệ thống chỉ đặt một hướng nên chỉ lấy rác được một phần. Thứ hai, hệ thống vớt rác thải trên sông nhưng phần nhiều là lục bình; số lượng chai nhựa, thùng xốp, bọc nhựa… rất ít.

"Qua tính toán, trong giai đoạn thử nghiệm, rác thải nhựa mà hệ thống Interceptor thu gom chỉ chiếm 4% - tương đương 16 kg/ngày - so với tổng lượng rác vớt được" - ông Tài nêu thực tế.

Ngoài ra, UBND TP Cần Thơ cho biết để dự án kịp tiến độ thực hiện thí điểm, các vị trí bến bãi tập kết rác, cơ sở hạ tầng, giải pháp vận hành... còn mang tính tạm thời, chưa bền vững. Bên cạnh đó, vị trí tập kết rác tương đối xa hệ thống; giải pháp thuê tàu kéo và xe cẩu rác lên bờ chưa khả thi do tốn chi phí...

Công ty CP Đô thị Cần Thơ là đơn vị được giao nhiệm vụ vận hành hệ thống Interceptor từ thời gian đầu tiếp nhận, được tập huấn kỹ thuật từ tổ chức tài trợ. Tuy nhiên, từ năm 2023 - sau khi kết thúc giai đoạn thí điểm, thủ tục thanh toán chi phí vận hành hệ thống phải thực hiện theo Luật Đấu thầu. Việc xây dựng định mức thu gom rác, vận hành hệ thống chưa thực hiện được do chưa có văn bản hướng dẫn của Bộ TN-MT. Do đó, từ năm 2023 đến nay, Sở TN-MT TP Cần Thơ vẫn chưa thanh toán được chi phí vận hành cho công ty.

Để tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình vận hành Interceptor và các hệ thống thu gom rác trên sông nói chung, TP Cần Thơ đã kiến nghị Thủ tướng chỉ đạo Bộ TN-MT hướng dẫn định mức kinh tế - kỹ thuật đối với việc thu gom, vận chuyển chất thải rắn trên sông. 

Trường học xanh, giảm thiểu rác thải

Trong khuôn khổ dự án "Thí điểm cải thiện việc thu gom rác thải nhựa bằng bẫy rác và thiết lập hệ thống tái chế ở địa phương", Sở TN-MT TP Cần Thơ và CLEAR Rivers cũng khởi động mô hình thí điểm "Trường học xanh, giảm thiểu rác thải" tại Trường Tiểu học Tô Hiến Thành ở quận Ninh Kiều.

Mô hình này nhắm mục tiêu giảm 10% - 20% lượng rác thải của trường thông qua các hoạt động và thực hành như: hỗ trợ thùng lưu chứa rác 2 ngăn; hạn chế sử dụng đồ dùng một lần; thực hành phân loại rác, huy động sự tham gia của phụ huynh trong việc phân loại rác thải tại nguồn... Cách làm này giúp hạn chế tối đa lượng rác thải, nhất là rác nhựa, xuống hệ thống sông rạch - vốn theo dòng nước trôi ra đại dương.