Nơi ghi dấu mùa thu lịch sử (*): Những bản hùng ca bất hủ

Cuối năm 1944, khi thời cơ đứng lên giành chính quyền đang dần chín muồi, nhạc sĩ Văn Cao được ông Vũ Quý, cán bộ Việt Minh phụ trách công tác văn hóa - nghệ thuật, giao nhiệm vụ sáng tác một bài hát như là hồi kèn xung trận, hiệu lệnh xuất quân để động viên tinh thần đội quân cách mạng.

Kết tinh tinh thần dân tộc

Lúc đó, Văn Cao mới 21 tuổi, chỉ quen thuộc với hình ảnh phố Ga, Hàng Bông, Bờ Hồ... của Hà Nội, chưa biết đến Việt Bắc, chiến khu của cách mạng giai đoạn tiền khởi nghĩa. Ông cũng chưa gặp các chiến sĩ quân đội cách mạng trong khóa quân chính đầu tiên.

Tại căn gác số 45 Nguyễn Thượng Hiền, trong những ngày đông ảm đạm, đói, rét, khổ cực, Văn Cao đã trăn trở sáng tác, chỉnh sửa và hoàn thiện bài hát. Ông đặt tên cho tác phẩm là "Tiến quân ca". "Nhịp điệu ngân dài của bài hát mở đầu cho một tiếng cồng vang vọng" - nhạc sĩ từng tâm sự lúc sinh thời.

Viết xong bài hát, Văn Cao gặp lại Vũ Quý, vừa đệm đàn guitar vừa hát cho Vũ Quý nghe. Ông Vũ Quý rất hài lòng, đề nghị nhạc sĩ chép lại cho ông một số bản để chuyển lên chiến khu.

Sau đó ít lâu, nhạc sĩ Văn Cao được giao phụ trách nhà in bí mật Phan Chu Trinh, trình bày Báo Độc Lập và in tài liệu cho Mặt trận Việt Minh. Vì thợ nhà in không viết được nốt nhạc, tháng 11-1944, Văn Cao phải trực tiếp xuống cơ sở in bí mật tại làng Bát Tràng, tự tay viết bài "Tiến quân ca" lên đá, in trên trang văn nghệ của tờ Báo Độc Lập số đầu tiên. Bài hát từ đó được phát hành rộng rãi.

Ngày 13-8-1945, "Tiến quân ca" chính thức trở thành Quốc ca. Ngày 17-8-1945, trong cuộc mít-tinh của nhân dân Hà Nội trước Nhà hát Lớn, ca khúc "Tiến quân ca" lần đầu tiên đã được cất lên trước đông đảo quần chúng nhân dân. Hai ngày sau, cũng tại Quảng trường Nhà hát Lớn, ngày 19-8-1945, giữa khí thế "long trời, lở đất" của cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân, dưới cờ đỏ sao vàng, dàn đồng ca Đội Thiếu niên Tiền phong đã hát vang "Tiến quân ca", nhạc sĩ Văn Cao là người đánh nhịp.

Ngày 2-9-1945, hàng triệu người đã hát vang bài "Tiến quân ca" trong lễ chào cờ thiêng liêng tại Quảng trường Ba Đình lịch sử, nơi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Năm 1946, bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam đã ghi rõ: Quốc ca là bài "Tiến quân ca".

Đến ngày 15-7-2016, ca khúc "Tiến quân ca" - Quốc ca của nước Cộng hòa XHCN Việt Nam - chính thức được gia đình nhạc sĩ Văn Cao hiến tặng cho Nhà nước và nhân dân Việt Nam, trở thành tài sản chung của dân tộc.

PGS-TS Đỗ Hồng Quân, Chủ tịch Liên hiệp Các hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, nhận xét: Trong "Tiến quân ca", tinh thần dân tộc được kết tinh qua giai điệu, lời ca. Âm nhạc ấy được bao thế hệ người dân Việt Nam hát vang đầy tự hào. Đặc biệt, những chiến sĩ, đồng bào đã đi qua 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ từng hát, từng nâng niu, trân trọng ca khúc như một vật báu của dân tộc. Còn theo nhạc sĩ Doãn Nho, "Tiến quân ca" được viết từ trái tim của một chiến sĩ cách mạng thực thụ.

Ca khúc vang lên suốt 80 năm

Ngày 13-8-1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng khai mạc tại Tân Trào (Tuyên Quang) quyết định phát động Tổng khởi nghĩa, giành chính quyền trong cả nước. Ngay đêm đó, Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc được thành lập, ra Quân lệnh số 1, hạ lệnh Tổng khởi nghĩa.

Thời điểm này, Hà Nội và nhiều vùng ở miền Bắc chìm trong nạn đói khủng khiếp do phát xít Nhật và thực dân Pháp gây ra. Cảnh người chết la liệt trên đường phố tạo nên không khí thê thảm và dự cảm về một cuộc nổi dậy lớn.

Nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi từng kể lúc đó, ông và một số anh em hoạt động trong Hội Văn hóa Cứu quốc nhận được chỉ thị của Trung ương về việc Nhật - Pháp bắn nhau. Truyền đơn của Việt Minh và các tờ báo như Cờ Giải Phóng, Cứu Quốc được truyền tay nhau đọc. Phong trào cướp kho thóc, phá nhà giam, cướp vũ khí của địch từ ngoại thành và các vùng phụ cận dội đến.

Các nhạc sĩ bàn nhau mỗi người viết một bài hát cách mạng để đáp ứng yêu cầu của phong trào. Ca khúc "Diệt phát xít" của nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi ra đời trong bối cảnh như vậy.

Giữa tháng 8-1945, Nguyễn Đình Thi đi Tân Trào để dự họp nên không được chứng kiến cuộc mít-tinh ngày 17-8 tại Quảng trường Nhà hát Lớn. Nghe anh em kể lại chiều hôm ấy, sau bài hát tập thể "Tiến quân ca", một thanh niên bước ra trước máy phóng thanh hát bài "Diệt phát xít", nhạc sĩ vui phát khóc, nước mắt cứ chạy vòng quanh.

Sau cuộc mít-tinh, Hội Khuyến nhạc ở Hà Nội in thêm nhiều bản, dàn nhạc Bảo An Binh cũng biểu diễn "Diệt phát xít" ở những nơi đông người, dưới sự chỉ huy của nhạc sĩ Đinh Ngọc Liên. Bài hát đã được biểu diễn mở đầu cho "Tuần lễ vàng" ở Hà Nội từ ngày 17 đến 24-9-1945 nhằm kêu gọi sự ủng hộ của nhân dân, nhất là thương nhân đối với Chính phủ. Tại sự kiện này, các tầng lớp nhân dân cả nước đã quyên góp được 370 kg vàng và 20 triệu đồng Đông Dương. Riêng tại Hà Nội, các giới góp được 2.201 lạng vàng, 920 tạ thóc cùng tiền bạc và nhiều hiện vật khác, tổng trị giá 7 triệu đồng Đông Dương.

Cũng từ đó, bản nhạc "Diệt phát xít" đã trở nên quen thuộc với người dân Việt Nam. Khi chọn nhạc hiệu chính thức của Đài Tiếng nói Việt Nam, có người đề nghị bài "Tiến quân ca", có người đề cử "Du kích ca" nhưng cuối cùng bài hát "Diệt phát xít" với nếp nhạc thúc bách, mau mau hành động đã được nhà báo Trần Lâm - Giám đốc, Tổng Biên tập đầu tiên của Đài Tiếng nói Việt Nam - chọn.

Âm thanh của bài hát "Diệt phát xít" cùng lời xướng "Đây là Tiếng nói Việt Nam" - mở đầu quen thuộc cho các chương trình của đài - đã vang lên từ buổi sáng mùa thu năm 1945 khi đất nước vừa giành được độc lập và chưa một lần thay đổi trong suốt 80 năm qua. 

(Còn tiếp)

(*) Xem Báo Người Lao Động từ số ra ngày 28-8