Tập đoàn điện lực quá "ôm đồm"!

Tôi đưa ra kiến nghị đó vì tôi tin vào thị trường cạnh tranh công bằng và đã nghiên cứu khá kỹ kinh nghiệm tự do hóa, xây dựng thị trường điện cạnh tranh ở châu Âu, nhất là Đức. 

Nhưng, với thể chế của Việt Nam, việc này không dễ.

Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) là doanh nghiệp (DN) nhà nước và phải thực hiện quá nhiều mục tiêu. Phải cung cấp đủ, ổn định điện cho nền kinh tế; phải bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia. Phải là công cụ ổn định kinh tế vĩ mô, có nghĩa khi giá tất cả mặt hàng tăng thì giá điện phải giữ ổn định; khi giá tiêu dùng ổn định và ở mức thấp thì giá điện được phép tăng. EVN phải thực hiện nhiệm vụ chính trị, tức cung cấp điện bằng mọi giá đến mọi vùng miền của đất nước, kể cả một bản miền núi chỉ có hơn chục hộ dân nhưng địa hình hiểm trở. EVN cũng đã từng được chọn để thành quả đấm thép của nền kinh tế và đầu tư ngoài ngành là một trong những hệ quả của việc theo đuổi mục tiêu này. EVN còn là DN, tức là họ cũng phải kinh doanh và có lợi nhuận hợp lý.

Trong khi đó, EVN mang tiếng độc quyền nhưng dư địa hay phạm vi tự chủ, tự quyết định lại rất hạn chế. Các vấn đề quan trọng của một DN, kể cả tăng giá điện, đều phải có ý kiến của cơ quan chủ quản và Chính phủ. Tôi nghĩ rằng ở góc độ nào đó nên chia sẻ với EVN vì họ không phải là "nguyên nhân" mà là "hệ quả" của câu chuyện liên quan đến thị trường điện. Bởi lẽ, chắc chắn không thị trường nào giải quyết cùng một lúc tất cả các mục tiêu nói trên. Nếu thể chế chưa thay đổi thì dù cho "EVN này" phá sản để cho "EVN mới" xuất hiện thì kết cục cũng không khác.

Cụ thể với câu chuyện tăng giá điện, do kìm hãm tương đối lâu nên tại thời điểm này, điều chỉnh giá là cần. Sắp tới, EVN không còn là nơi chủ yếu sản xuất điện nữa mà chỉ tập trung vào truyền tải và phân phối điện. Hoạt động sản xuất điện dần sẽ chuyển sang các thành phần hoặc DN khác, nên phải huy động nguồn lực đầu tư. Để có được nguồn lực đầu tư thì một trong những điều kiện cần là giá điện phải hợp lý, đủ mức để có lợi nhuận. Ngoài ra, việc điều chỉnh giá để khuyến khích thúc đẩy sử dụng năng lượng tiết kiệm cũng là điều rất quan trọng. Nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta không tạo áp lực buộc EVN phải kinh doanh hiệu quả. Cần yêu cầu minh bạch các loại chi phí, cách thức, quy trình kinh doanh để cho người tiêu dùng có thể giám sát được cơ chế họ mua điện như thế nào, phân phối ra sao...

Giá điện đang ở trạng thái cân bằng lợi ích, rõ ràng chúng ta chưa có giá thị trường. Thực ra, nếu theo cơ chế thị trường đúng nghĩa thì giá điện phải có tăng, có giảm. Thậm chí trong một ngày, tại một thời điểm nào đó mà cung vượt cầu thì phải giảm giá điện thời điểm đó. Nhưng, có lẽ ở Việt Nam hiện nay, hệ thống điện về mặt kỹ thuật chưa làm được điều này.

Theo tôi, nên có một cơ chế linh hoạt hơn trong điều chỉnh giá. Đồng thời, phải minh bạch hơn về cơ cấu giá, về mức giá và mục tiêu muốn đạt được để cho các bên có liên quan giám sát. Chỉ khi nào có giám sát và giám sát hiệu quả thì lúc đó mới có áp lực cũng như công cụ đánh giá khách quan.