Ngậm ngải... trồng sâm

Cơn mưa vét cuối mùa do áp thấp nhiệt đới cũng đủ làm con đường lên núi bị cắt đoạn. Đành phải bỏ lại chiếc Uoat dưới chân dốc. “Chỉ 6 cây số nhưng cũng phải mất 2 giờ đi bộ. Chúng ta đang lên chốn tiên ở đấy- Nguyễn Mạy, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn giống sâm Ngọc Linh, nói vui vừa để chuẩn bị tinh thần cho chúng tôi.

Chốt sâm

Gọi là “trung tâm” nghe có vẻ bề thế, thực ra nó là một vườn ươm giống. Ở đây anh em vẫn quen gọi là “chốt sâm”. Từ “chốt” gợi nên một cái gì cẩn trọng, nghiêm mật quá? Mạy cười: “Đúng thế, các anh là một trong số ít người được ưu tiên tới nơi này”.

Chốt sâm ở độ cao 2.000 m trên đỉnh Ngọc Linh. Rừng già thâm u trầm mặc trong cái không gian phân vân nửa màu tối sáng. Ngửi thấy hơi người, từng đàn vắt xanh lè hăm hở bật mình tanh tách. Chúng tôi vừa đi vừa chạy, trong hơi thở như kéo bể và cảm giác nửa nóng nửa lạnh cứ chờn vờn trên da thịt. Tôi không biết mình đã đi được bao lâu nhưng hai đầu gối đã bắt đầu cứng lại.

Theo tài liệu chính thức thì sâm Ngọc Linh được bộ đội ta phát hiện vào quãng năm 1973. Thực ra thì trước đó, đồng bào dân tộc đã sử dụng từ lâu. Họ đặt tên là cây “thuốc giấu”. Qua thực tế chữa bệnh cho thương binh và những nghiên cứu khoa học bước đầu, đã có thể kết luận sâm Ngọc Linh là một dược liệu quý. Người ta xếp sâm Ngọc Linh cùng sâm Triều Tiên, sâm Mỹ là ba loại sâm tốt nhất thế giới... Thế nhưng, năm 1984, khi lên Đăk Glei công tác, ra chợ, tôi vẫn thấy đồng bào dân tộc gùi từng gùi đi bán như... khoai lang. Một ký lô sâm đủ tuổi lúc ấy chỉ khoảng hơn 1.000 đồng. Mà người ta còn dùng sâm với tâm lý bán tín bán nghi, sắc lên uống như nước chè. Bây giờ thì ngay tại thị trấn Tu Mơrông này, muốn mua sâm Ngọc Linh cũng chẳng dễ. Sáng nay, sau khi thuê 20.000 đồng cho một anh xe thồ, tôi mới tìm được nơi bán. Cô bán hàng “hét” 80 triệu đồng một ký lô sâm khô; tươi 40 triệu đồng! Ấy là còn chưa biết sâm non già thế nào. Người ta bảo sâm Ngọc Linh đang lên giá từng ngày như vàng! Với cái giá như thế, mấy năm gần đây núi Ngọc Linh đã có không biết bao nhiêu đội quân tứ phương đổ đến săn lùng. Rồi thì nạn trộm cắp, mua bán sâm non khiến sâm Ngọc Linh cơ hồ tuyệt giống. Trước tình hình đó, năm 2005, Chính phủ đã quyết định cho thực hiện dự án “Bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh có sự tham gia của cộng đồng” kéo dài đến năm 2014, với tổng kinh phí 9,8 tỉ đồng...

“Nâng như nâng trứng, hứng như hứng sâm”

Xế chiều, chúng tôi mới kéo được đôi chân rã rượi tới “chốt sâm. Gọi “chốt” cho xứng với sự cẩn trọng, nghiêm ngặt của nó kể cũng phải. Tôi đứng ngắm toàn bộ khu vực: một hàng lưới B40 chạy ngoắt ngoéo dưới những tầng cây cổ thụ. Cứ vài mét lại được treo một bóng điện... Thấy tôi định bước ra vườn, Mai Ngọc Tiến – tổ trưởng - vội níu lại: “Để em dẫn anh đi. Trong vườn đầy bẫy và hố chông. Nguy hiểm đấy!”.

Những loại cây quý dường như bao giờ cũng có một sự khác biệt nào đó. Vào khoảng tháng 3, từ rễ củ nằm sâu dưới đất, sâm Ngọc Linh đâm lên một cuống lá rồi tỏa ra bốn cánh đều nhau hình chân vịt. Vài tháng sau, từ đỉnh cuống nhô lên một chùm hoa vàng nhạt, tỏa hương thơm ngát. Mỗi năm, sâm chỉ tăng trưởng được một đốt và mỗi đốt chỉ duy nhất một lá đó. Đến tháng 8, khi hạt chín thì lá cũng lụi dần và sâm chuyển sang thời kỳ “ngủ đông”, cho đến sang năm mới lại bắt đầu một chu kỳ sinh trưởng mới...

Sâm Ngọc Linh có thể nhân giống bằng củ và hạt. Ở đây người ta sử dụng chủ yếu là hạt. Mỗi năm sâm chỉ tăng trưởng có mỗi đốt mới, trong khi một chùm hoa có thể thu được 17 – 18 hạt. Không cần xử lý, ngay sau khi hạt chín là gieo luôn xuống đất. Thì ra nguồn giống không khó mấy. Cái khó là bảo vệ và chăm sóc. Sâm Ngọc Linh rất nhiều địch hại: nhím, sóc, dúi, tê tê... là những loài thú rất khoái thứ củ bổ dưỡng này. Còn các loài chim thì lại rất khoái ăn hạt. Chống thú, lưới sắt phải chôn sâu xuống đất 40 phân; còn với chim, khi sâm ra hoa người ta phải chụp ngay cho nó một chiếc giỏ đan bằng mây để bảo vệ hạt. Đất rừng Ngọc Linh mênh mông là thế nhưng không phải nơi nào cũng trồng được sâm. Ngoài sự bảo đảm độ cao, đất phải có tầng mùn dày, chỉ tiếp nhận ánh nắng từ 30% - 40%. Để bảo đảm tính chất tự nhiên, việc làm đất, chăm sóc, tất cả đều bằng thủ công – đặc biệt là không được bón bất kỳ một loại phân gì, kể cả phân hữu cơ. Để thúc đẩy tăng trưởng, người ta kiếm mùn lá cây trong rừng bóp vụn rồi rải đều trên mặt luống.

Một cây sâm Ngọc Linh đang ra hoa

Có lẽ bởi “sống lâu như sâm” mà thời gian ở đây tôi có cảm giác như trôi đi rất chậm. Hạt sâm gieo xuống đất, phải đợi đến 5 tháng mới nhú mầm. Một năm chỉ có 6 tháng được thấy sâm hiển hiện trên mặt đất. Nhưng dù bất kể mùa nào thì tám anh em trên chốt sâm đều phải trực 24/24 giờ. Mọi động tác, công việc đều phải “nâng như nâng trứng, hứng như hứng... sâm” Cuộc sống của họ ngưng đọng trong một quang cảnh, một hợp âm quen thuộc của đại ngàn... Có lẽ chỉ những chàng trai lớn lên từ cái nôi của rừng như họ (trừ tổ trưởng, tất cả đều là người Xê Đăng) mới đủ kiên nhẫn “ ngậm ngải” trồng sâm.

Bao giờ cho đến... 2014 (?)

Tôi ngậm rất lâu để thưởng thức cái vị đắng đặc trưng mới gặp. Rượu sâm Ngọc Linh nhấm với thịt rừng, có cảm giác như từng mạch máu nhỏ đều dãn nở sau một ngày luồn rừng mệt nhọc. Chuyện loanh quanh rồi lại quay về với sâm. Chủ tịch huyện Tu Mơrông Vũ Hữu Tuấn nói Tu Mơrông hiện đang là một trong những huyện nghèo nhất nước, với tỉ lệ đói nghèo chiếm đến 77% dân số. Thiên nhiên phú cho cây sâm, huyện đã nhìn như một cứu cánh. Chưa có điều kiện khảo sát nhưng diện tích rừng trồng được sâm ước khoảng 3.000 ha. Nghị quyết của Huyện Đảng bộ phấn đấu đến năm 2010 sẽ tăng diện tích sâm hiện có lên 7 – 10 ha. Đồng bào dân tộc hoàn toàn có thể sống bằng nghề trồng sâm, bởi thực tế cho thấy làng Lạc Bông (xã Ngọc Linh) trồng sâm nhờ sự giúp đỡ của dự án đã có cuộc sống khá hẳn... Tuy nhiên, từ thực tế đến ước muốn còn là một khoảng cách dài. Diện tích sâm toàn huyện gộp lại hiện chưa tới 5 ha nên rất khó khăn về cây giống. Nhân theo kiểu tự nhiên, năm nào được mùa, trung tâm cũng chỉ xuất được hơn 1.500 cây. Như năm vừa qua, trung tâm được giao chỉ tiêu trồng mới 3 ha nhưng chỉ đạt 5 sào. Cứ thế mà suy thì chỉ tiêu từ năm 2008 đến năm 2014 phải sản xuất cho được trên 11.000 cây giống để chuyển giao kỹ thuật cho 1.000 hộ dân xem ra là việc... đếm cua trong lỗ. Phải cần đến một trung tâm nhân giống theo phương pháp cấy mô thì mới giải quyết được vấn đề. Nhưng xem ra việc này còn quá xa vời.

Giống cũng đã là chuyện khó và cái khó không kém nữa là vốn. Đầu tư cho 1 ha sâm trong 7 năm phải cần đến 1 tỉ đồng. Đối với người dân bản địa, đây là một con số khổng lồ. Tuy nhiên, sau cái khó lại ló ra những con số rất hấp dẫn. Theo tính toán của ông Tống Đức Đại – một “đại gia” ở đây đang lăm le đầu tư vốn trồng sâm - chỉ cần bán giống, mỗi hecta hằng năm cũng đã thu lãi hàng chục triệu đồng (mỗi cây sâm giống hiện tại giá 20.000 đồng, hạt 3.000 đồng). Sau 7 năm, tổng thu có thể đạt lãi 4-5 tỉ đồng - một sự đầu tư siêu lợi nhuận! Có lẽ sự tính toán của ông Đại là có lý nên hiện đã có ba công ty đăng ký đầu tư trồng sâm Ngọc Linh, với tổng vốn 30 tỉ đồng. Nhưng mọi việc mới chỉ dừng lại ở đó vì hình như đang có sự vướng víu trong thủ tục cấp đất; và thương hiệu sâm Ngọc Linh cũng đang trong giai đoạn xúc tiến thủ tục. Để vươn ra thị trường thế giới với một thương hiệu nổi tiếng như giá trị thực của nó còn bao nhiêu là sự trì kéo khác, nhưng chắc chắn không phải là một mơ ước xa vời.

Mở phiến hoa sâm Ngọc Linh ép vào cuốn sổ tay, tôi có cảm giác trong mùi hương thoang thoảng, mang theo bao nhiêu là sương khói tháng năm, bao nhiêu là tinh túy của đại ngàn...