Trà đạo chốn cố đô

Trà vốn không phải cây nguyên sinh ở Nhật Bản. Theo các nhà nghiên cứu, trà là thổ sản miền Nam Trung Quốc, từng được một vài bộ tộc người Hoa Nam thời cổ đại dùng làm nước uống. Đến thế kỷ IV và V, trà trở thành nước giải khát thông dụng được ưa chuộng của cư dân lưu vực sông Dương Tử. Đời Đường, thưởng thức trà là thú tao nhã của tao nhân mặc khách. Người phương Tây nghe nói đến trà khá sớm qua lời kể của các du khách Ả Rập có dịp đến châu Á, song phải đợi đến đầu thế kỷ XVII, thương thuyền Hà Lan mới nhập khẩu trà về châu Âu. Trà đến Pháp năm 1636, tới Nga năm 1638. Năm 1650 sang Anh và ngay lập tức được người Anh nhiệt liệt đón nhận, hơn nữa, còn tạo nên cách uống trà riêng của mình, đến nỗi vào thế kỷ XVIII các hiệu cà phê ở London hầu như biến thành những phòng trà.

Trà đạo là đạo tôn thờ cái đẹp

Trà vào Nhật thế kỷ thứ VIII. Đến thế kỷ XV, thưởng ngoạn trà được nâng lên mức nghệ thuật, trở thành gần như một tôn giáo, gọi là trà đạo (Sađô). Trà đạo tôn vinh sự thanh tao, vừa đậm chất thiền vừa gần tính đạo. “Trà đạo là đạo tôn thờ cái đẹp trong cuộc sống hằng ngày đầy rẫy chuyện tầm thường xấu xa” (O. Kakuzo). Do thế cô lập của nước Nhật với thế giới từ thuở xa xưa, cuộc sống của cư dân Nhật từ nhà cửa, tập quán sinh hoạt, lối phục sức, cách nấu ăn, đồ sơn, đồ sứ..., cả nền văn học nghệ thuật Nhật nữa - vẫn theo lời của O. Kakuzo - đều chịu ảnh hưởng trà đạo. Phong cách trà đạo thấm vào các dinh thự cao sang cũng như chốn nhà tranh vách liếp. Nó giúp nông dân Nhật biết cách bày hoa trong lọ, dạy cho thợ thuyền Nhật nhìn thấu cái đẹp nơi hòn đá, con khe.

Người phương Đông có nhiều cách uống trà. Người Hoa, người Việt, người Nhật, người Hàn... mỗi dân tộc có sở thích riêng, phong cách riêng. Tuy nhiên, ngược dòng lịch sử vẫn có thể tìm thấy cội nguồn và những nét tương đồng. Tại Trung Hoa, từng phổ cập lần lượt ba môn phái trà tương ứng ba triều đại lớn. Đời Đường dùng trà đã làm thành bánh cho vào ấm đun sôi lấy nước uống (đoàn trà), nhà Tống dùng trà khuấy (trà xay vụn hòa vào nước, gọi là mạt trà), sang đời Minh thì phổ biến cách dùng trà hãm (cho trà vào bình, rót nước sôi vào - yêm trà), cách này lưu truyền đến ngày nay, thông dụng ở nhiều nước. Cách uống trà của chúng ta nhìn chung kế thừa phong cách đời Minh. Trà đạo của Nhật thuộc “trà phái” này.

Không chấp nhận sự kiêu sa

Thưởng ngoạn trà sao cho đúng nghi thức là nếp sống tinh tế và phức tạp của cư dân đất nước hoa anh đào, người nơi khác đến khó thấu hiểu sự tinh vi, nói chi thực hành. Bộ đồ pha trà, từ cái siêu đun nước đến chiếc hộp đựng trà, cái ấm, cái chén, cả chiếc gáo cán tre dùng múc nước đều là những sản phẩm đậm chất nghệ thuật. Không phải thưởng thức trà đạo ở bất kỳ đâu, mà tốt hơn là vào trà thất. Trà thất là nơi yên tĩnh. Có thể là một túp nhà riêng biệt, cũng có thể chỉ là một phòng nhỏ trong ngôi nhà ở chung của gia đình, trang trí theo phong cách trà đạo.

Nhà ở cổ truyền của người Nhật phần lớn được xây cất bằng gỗ tre, trà thất vì vậy càng dùng thuần chất liệu ấy. Ngay cả chốn giàu sang lộng lẫy, dinh thự xây cất hoành tráng cũng cố làm sao cho khiêm nhường, để nếp trà thất giữ được vẻ thanh bần, gắn quyện với thiên nhiên. Trong trà thất không có chỗ cho vật lòe loẹt, phô trương. Những tấm mành treo trên tường là mành tre mộc.

Cửa sổ trà thất từa tựa tấm liếp nhà dân quanh năm thiếu đói. Trông thô sơ nghèo khó vậy mà xây dựng trà thất cho đúng quy cách khá tốn kém. Phải cậy những thợ chuyên, tinh thông nghề để xây dựng, trang hoàng trà thất, giống như đội ngũ thợ chuyên làm sơn mài vậy. Đồ dùng trong trà thất chẳng vật nào giống vật nào. Rất kỵ sự đối xứng, trùng lặp ở đây.

Càng đa dạng càng gợi cảm. Bởi vậy không ít người nước ngoài - trong đó có tác giả bài này - thực sự ngạc nhiên khi lần đầu nhìn thấy bộ đồ trà chén to chén nhỏ, chiếc đĩa, cái khay... hình dáng, kích cỡ, màu sắc mỗi thứ một khác tưởng chừng... hơi lôm côm. Vật dụng gì cũng trông như thể cũ kỹ thô sơ - trừ cái gáo tra cán tre dùng pha trà mời khách thì ngược lại, phải mới toanh không dính một hạt bụi và chiếc khăn bà chủ vắt ở tay để lau qua chiếc chén trước khi rót trà vào thật trắng tinh khôi...

Khách dùng trà tại trà thất ăn mặc khiêm nhường. Trà đạo không chấp nhận sự kiêu sa. Tất cả mọi người bất luận sang hèn, ai cũng như ai khi vào trà thất phải cúi đầu, khom lưng mới bước qua được cái cửa thấp và hẹp một cách cố tình. Người uống trà giữ tâm hồn thanh tịnh. Mọi sự bức xúc, bon chen đời thường, xin hẵng gác lại bên ngoài cánh cửa hẹp kia.

Pha trà

Tôi nhớ một lần cùng mấy anh em đến thăm một di tích lịch sử có tên là Kim Các Tự (Kinkaku-Ji) ở cố đô Kyoto. Một ngôi chùa cổ cao đến ba tầng xây dựng từ thế kỷ XIV, hai tầng trên mái dát toàn vàng lá. Người bạn Nhật “trỏ một ngôi nhà thấp nhỏ sơ sài khuất dưới tán lá xanh xa xa bên hồ nước yên bình. “Một trà thất nổi tiếng từ xưa đấy”, anh giới thiệu. Bạn tôi lần đầu đến Nhật, hăm hở: “Chúng ta tạt vào đấy một lát dùng trà đi, có được không anh em?”.

Người hướng dẫn băn khoăn: “Thưởng thức trà phải vào lúc công việc cùng con người đều thư nhàn. Mà chương trình của quý vị bề bộn thế này...”. Nghe nói thực hành một buổi trà đạo đầy đủ nghi thức, bắt đầu từ thưởng ngoạn trà nhạt (usucha) rồi sang trà đậm (koicha) kéo dài cả ba, bốn giờ. Đơn giản nhất cũng không dưới nửa giờ.

Trà thất ở cố đô Kyoto

Tôi may mắn được dăm ba lần thưởng ngoạn trà đạo, hoặc ở Nhật Bản hoặc ngay tại Việt Nam, song chưa lần nào để lại trong tôi ấn tượng sâu sắc bằng buổi dùng trà xế chiều hôm ấy tại một trà thất ở cố đô Kyoto, cách đây đã lâu rồi. Xuống xe, đi dạo trong khu vườn mênh mông tĩnh lặng nghe nói xưa kia là của các vị shogôn (tướng quân) nay dùng làm công viên, thoạt tiên khách được mời dừng chân tại một ngôi nhà lớn.

Dâng trà, thưởng thức trà

Người phục vụ mang cho mỗi khách một đôi dép và mời mọi người bỏ bớt áo ngoài, tháo luôn cà vạt, để vận vào người tấm áo chùng thâm phủ tận gót chân. Nán lát nữa cho tâm hồn thật thư giãn, chúng tôi lững thững sang trà thất trên con đường rải sỏi. Tới đây bỏ dép lại, chân trần bước vào ngồi lên những chiếc gối đặt ngay trên sàn gỗ mộc. Hai phụ nữ mặc kimônô xuất hiện, cúi chào và lặng lẽ làm công việc chuẩn bị. Trà thất lúc này hoàn toàn tĩnh lặng. Khách, chủ không ai chuyện trò, cần lắm cũng chỉ thì thầm trao đổi riêng với nhau.

Trước khi vào trà thất, chúng tôi đã được bạn hướng dẫn sơ qua. Uống trà có hai cách. Hoặc chỉ một lần pha mời chung cả đoàn (thường không quá năm người). Khách lần lượt dùng trà chung một cái chén. Hoặc mỗi khách một chén riêng và như vậy cứ sau một người uống, chủ nhân lại sẽ pha một ấm trà khác. Mùa hè dùng chén nông cho chóng nguội. Mùa đông chén sâu hơn... Đến lượt mình, khi bà chủ trịnh trọng nâng chén trà mang lại, tôi nghiêng đầu tỏ lòng cảm tạ, rồi hai bàn tay khụm lại như thể vốc nước, đưa ra phía trước.

Bà cung kính đặt chén trà vào lòng tay khách. Cái chén tôi dùng chiều hôm ấy làm bằng gốm dày, hơi nặng và không có quai, tròn trĩnh lọt gọn trong đôi bàn tay khum. Dù trà vừa pha, tôi chỉ cảm thấy âm ấm nơi tay. Nước trà xanh màu xanh ngọc lục, chút trà vụn ở đáy càng làm cho nước vốn đã sánh càng sánh thêm lên trên lớp men sâu. Chờ tí trà lợn cợn lắng hẳn, tôi nhẹ nhàng xoay cái chén đúng một vòng, rồi trân trọng kề lên môi nhấp từng ngụm nhỏ, đầu hơi gật, hàm ý ngợi ca. Bà chủ vẫn lịch sự chờ trước mặt trong tư thế quỳ. Gần cạn chén, để lại chút nước và bột trà lắng trong chén, tôi nghiêng đầu hai tay nâng chén lễ phép trao trả nữ chủ nhân.

Dù hoàn toàn không sành ẩm thực, tôi vẫn cảm nhận được trọn vẹn chất trà nguyên sơ đượm mùi thảo mộc tự nhiên như còn mang theo nắng gió núi đồi. Trà tịnh không lẫn chất tạp hoặc ướp bất kỳ hương liệu nào. Vị trà hơi chát, đậm đà mà êm ngọt, để lại khá lâu nơi cổ họng hậu vị khó quên...