Thay đổi nhận thức về dân số

Trong báo cáo đánh giá tác động dự án Luật Dân số đang được lấy ý kiến, Bộ Y tế đề xuất bỏ quy định mỗi cặp vợ chồng chỉ sinh 1-2 con, trao quyền quyết định số con cho các cặp vợ chồng, nhằm mục tiêu duy trì vững chắc mức sinh thay thế (2,1 con/phụ nữ) trên phạm vi cả nước.

Sinh con phù hợp điều kiện

Theo đó, các cặp vợ chồng, cá nhân tự nguyện, bình đẳng và có trách nhiệm trong việc sinh con, thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh phù hợp với lứa tuổi, tình trạng sức khỏe, điều kiện học tập, lao động, công tác, thu nhập và nuôi dạy con của cặp vợ chồng, cá nhân; đồng thời, bảo đảm trách nhiệm chăm sóc và nuôi, dạy con tốt; xây dựng gia đình ấm no, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh.

Đây là thay đổi căn bản so với Pháp lệnh Dân số - văn bản pháp luật hiện hành quan trọng nhất về dân số quy định mỗi cặp vợ chồng, cá nhân "sinh 1 hoặc 2 con, trừ trường hợp đặc biệt do Chính phủ quy định".

Theo Bộ Y tế, trao quyền quyết định số lượng con cho các ông bố, bà mẹ sẽ tránh được tình trạng mức sinh xuống quá thấp, gây già hóa dân số, tác động tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh.

GS-TS Nguyễn Đình Cử - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Dân số, Gia đình và Trẻ em cho rằng việc để các cặp vợ chồng được quyết định số con, khoảng cách giữa các lần sinh là phù hợp, Việt Nam đạt được mục tiêu "Mỗi gia đình chỉ có 2 con" một cách vững chắc.

Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho thấy mức sinh không chỉ phụ thuộc chính sách, luật pháp mà cơ bản phụ thuộc trình độ phát triển. Việt Nam đang phát triển mạnh về kinh tế - xã hội, tạo ra điều kiện thuận lợi và hỗ trợ mạnh mẽ xu hướng giảm sinh. Quan trọng hơn, với tư cách là quốc gia thành viên của Liên Hiệp Quốc, Việt Nam đã tham gia ký Công ước về "Xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ". Theo đó, quyền tự do và trách nhiệm như nhau khi quyết định về số con, khoảng cách giữa các lần sinh và có quyền tiếp cận thông tin, giáo dục và các biện pháp để thực hiện những quyền này.

"Với những phân tích trên thì không có gì phải lo lắng về quyền quyết định số con của các cặp vợ chồng. Hơn nữa, vợ chồng được quyết định số con có thể mức sinh sẽ tăng đôi chút nhưng không thể thay đổi xu hướng và đến mức bùng nổ dân số như trước" - ông Nguyễn Đình Cử khẳng định.

Cũng theo GS-TS Nguyễn Đình Cử, nếu không nới lỏng chính sách sớm, mức sinh sẽ ngày càng thấp. Nếu thấp hơn mức sinh thay thế, nguy cơ Việt Nam sẽ đối mặt với hội chứng 4-2-1 giống Trung Quốc, tức là cứ 4 người (ông bà nội, ngoại) mới có 2 con và 1 cháu. Điều này phản ánh tỉ lệ già hóa dân số ở mức cao.

Xu thế lười đẻ lan rộng

Ông Mai Trung Sơn, Phó Vụ trưởng Vụ Quy mô Dân số - Kế hoạch hóa gia đình (Cục Dân số, Bộ Y tế), cho biết: Việt Nam đang ở thời kỳ cơ cấu dân số vàng nhưng thời gian tới, cơ cấu dân số sẽ thay đổi nhanh.

Hiện Việt Nam vẫn đang đạt mức sinh thay thế (hiện là hơn 2 con/phụ nữ ở độ tuổi sinh đẻ) nhưng mức sinh thay thế giữa các vùng chênh lệch đáng kể. Trong đó, có 9 địa phương đạt mức sinh thay thế (chiếm 19% dân số); 33 địa phương có mức sinh cao (chiếm 42% dân số) và 21 địa phương có mức sinh thấp (chiếm 39% dân số). Các tỉnh có mức sinh cao và mức sinh thay thế cao là ở miền Trung và miền núi phía Bắc (2,43 con/phụ nữ ở độ tuổi sinh đẻ), đồng bằng sông Hồng (2,35 con), Bắc Trung Bộ và duyên hải miền Trung (2,32 con); Tây Nguyên (2,43 con), Đông Nam Bộ (1,56 con), đồng bằng sông Cửu Long (1,8 con).

"Đối với các tỉnh có mức sinh thấp, chúng ta cần có giải pháp để kích sinh ngay từ bây giờ. Bởi kinh nghiệm các nước có mức sinh thấp cho thấy nếu dưới 1,3 thì không có khả năng khôi phục" - ông Mai Trung Sơn nhận định.

GS-TS Nguyễn Thiện Nhân - Đại biểu Quốc hội khóa XV, cảnh báo nếu không thay đổi được nhận thức, xây dựng chính sách thúc đẩy và giám sát phát triển xã hội theo hướng coi gia đình hạnh phúc, người dân hạnh phúc, phát triển bền vững về con người là mục tiêu ngang bằng, thậm chí cao hơn mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao nhất có thể, thì Việt Nam tất yếu đi theo con đường mà tất cả nước phát triển đã và đang đi qua. Càng giàu cũng mất khả năng duy trì bền vững nòi giống, tăng trưởng kinh tế đi kèm với suy thoái lao động và dân số, như vậy tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội là không bền vững.

Phân tích thêm, GS-TS Nguyễn Đình Cử đề xuất phải có giải pháp để khuyến sinh, nhất là tại các tỉnh Đông Nam Bộ.

"Đầu tiên, cần đẩy mạnh truyền thông để thay đổi tư duy. Chính sách dân số từ năm 1956 đến nay đều là giảm sinh, hiện đã ăn sâu vào tư duy của người Việt Nam. Vì vậy, chính sách dân số cần một bước ngoặt, một lối rẽ: duy trì mức sinh thay thế 2 con cho 1 phụ nữ. Muốn vậy, cần truyền thông thay đổi tư duy; thay đổi các chính sách phù hợp. Vấn đề quan trọng nữa là cần loại bỏ tiêu chí sinh 2 con ra khỏi các tiêu chuẩn danh hiệu như chiến sĩ thi đua, gia đình văn hóa, đảng viên 4 tốt..." - ông Nguyễn Đình Cử nói.

Nhiều thách thức

Ông Lê Thanh Dũng, Cục trưởng Dân số (Bộ Y tế), cho biết trong 30 năm qua, tốc độ gia tăng dân số đã được khống chế thành công, nước ta bước vào thời kỳ dân số vàng từ năm 2007.

Cùng đó, tuổi thọ trung bình tăng nhanh, tầm vóc, thể lực, chất lượng cuộc sống của nhân dân được cải thiện về nhiều mặt. Tuy nhiên, công tác dân số trong thời gian tới có nhiều khó khăn, thách thức, đó là: nguy cơ không đạt được mục tiêu duy trì mức sinh thay thế trên phạm vi toàn quốc; tốc độ già hóa dân số nhanh và sớm trở thành quốc gia dân số già; tỉ số giới tính khi sinh vẫn luôn ở mức cao...

Bên cạnh đó, Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức khi mức sinh giảm, ảnh hưởng tới cơ cấu, quy mô dân số, làm suy giảm nhóm dân số trong độ tuổi lao động, tăng nhanh quá trình già hóa dân số... Nếu không có những điều chỉnh chính sách, những giải pháp kịp thời để đưa mức sinh tăng trở lại đạt mức sinh thay thế, tương lai dân số Việt Nam giảm dần..., làm chậm quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Khi tổng tỉ suất sinh là 2,1 con/phụ nữ sẽ được coi là đạt mức sinh thay thế.

Theo Tổng cục Thống kê, năm 1999 trung bình mỗi phụ nữ Việt Nam trong độ tuổi sinh đẻ có 2,33 con. Từ năm 2009 đến nay, tỉ suất sinh tăng nhẹ hoặc giảm nhẹ quanh mức 2,1 con và đến năm 2023 mỗi phụ nữ Việt Nam có 1,9 con, thấp nhất từ trước đến nay.