Vô tư xả lũ, dân lãnh đủ

. Phóng viên: Thưa ông, nhiều người cho rằng lũ lớn gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản ở miền Trung và Tây Nguyên có phần do tình trạng xây dựng thủy điện ồ ạt ở khu vực này. Ý kiến của ông thế nào?

- Ông Nguyễn Ty Niên: Đợt lũ lụt lịch sử ở miền Trung và Tây Nguyên lần này là do lượng mưa rất lớn. Tuy nhiên, ngoài nguyên nhân thiên tai còn có yếu tố nhân tai. TP Tuy Hòa cao vậy mà còn ngập trắng.

Lãnh đạo thủy điện Sông Ba Hạ trả lời báo chí rằng đã xả nước với lưu lượng 14.000 m³/giây, điều này thật kinh khủng! Với kinh nghiệm làm công tác đê điều và phòng chống lụt bão nhiều năm, tôi rất kinh ngạc về chuyện này.

Nên nhớ là thiết kế lũ tới 500 năm sau ở sông Đà, sau khi điều tiết của hồ thủy điện Hòa Bình, Sơn La qua sông Đuống rồi chảy về sông Hồng (đoạn qua Hà Nội), mức lớn nhất chỉ có 20.000 m³/giây, trong khi đây là hệ thống sông lớn; còn đối với sông Ba Hạ mà xả tới 14.000 m³/giây thì mức độ rất khủng khiếp.

. Ông đánh giá thế nào về tác hại của tình trạng thủy điện đua nhau xả lũ?

- Chính phủ cần chỉ đạo xem xét, làm rõ quy trình vận hành các hồ chứa hiện nay. Đợt lũ lụt đang diễn ra là lời cảnh tỉnh sớm đối với tình trạng bậc thang thủy điện. Đặc biệt, hệ thống sông Đồng Nai là nguy cơ rất lớn cho TPHCM vì có tới 7-8 bậc thang lớn, trong khi hồ chứa nào cũng rất lớn, hồ nhỏ nhất đã có sức chứa vài trăm triệu mét khối nước (Trị An 1,5 tỉ m³, Dầu Tiếng 1,5 tỉ m³, rồi Hàm Thuận - Đa My, Đồng Nai 1...).

Công trình thủy điện Sông Tranh 1 ở vùng cao tỉnh Quảng Nam có thể gây nhiều
tác động bất lợi đến đời sống người dân ở hạ lưu. Ảnh: P.TRỊNH

Mặc dù cả thủy điện A Vương và thủy điện Sông Ba Hạ đều khẳng định xả lũ đúng quy trình nhưng điều tôi băn khoăn là quy trình mà họ nói có bảo đảm tổng thể cho cả lưu vực sông hay chỉ vì lợi ích cục bộ.

Ví dụ, hồ thủy điện Hòa Bình được xây dựng theo quy trình cực kỳ chặt chẽ. Từ dự báo thủy văn, điều hành cho mùa lũ, mức nào được xả đến mức xả bao nhiêu... đều phải báo cho dân hoặc có lệnh di dân; quy trình cắt lũ, quy trình xả lũ đều phải quy định rõ ràng.

Hồ thủy điện Sông Ba Hạ xả tới 14.000 m3/giây là rất lớn. Hiện chúng ta chưa có quy trình vận hành quản lý liên hồ mà chỉ có quy trình của riêng từng hồ. Từ bão số 9, tôi đã báo cáo Thủ tướng rằng lũ lớn như vậy không thể hoàn toàn do thiên nhiên mà một phần do các hồ chứa thủy điện gây nên.  Ông Đào Xuân Học (Thứ trưởng Bộ NN- PTNT)

Không biết là khi xả lũ, hai thủy điện nói trên có thông báo cho dân biết không, vì số người thiệt mạng quá lớn. Lãnh đạo Thủy điện Sông Ba Hạ nói không biết thủy điện Ayun Pa (bậc thang trên) xả bao nhiêu thì nguy lắm.

. Có nghĩa là việc quản lý thủy điện theo lưu vực sông đang bị bỏ ngỏ?

- Đến nay chưa có cơ quan nào chịu trách nhiệm quản lý việc xả lũ. Hiện có 3 bộ quản lý về nước, gồm Tài nguyên - Môi trường quản lý về tài nguyên nước, NN-PTNT quản lý về các hồ chứa thủy lợi, Công Thương quản lý các thủy điện lớn sau khi có quy trình (thủy điện nhỏ do địa phương quản lý).

Cơ quan nào quản lý đi nữa cũng phải có chuyên ngành thật sâu, có nhiệm vụ tư vấn, cân bằng lợi ích của các bên, có trách nhiệm bảo đảm an toàn, an sinh thật cao và chịu trách nhiệm trước nhân dân.

Các bộ, ngành hiện nay có chức năng nhưng không có... bộ máy, ví như Bộ Tài nguyên - Môi trường được Chính phủ giao quản lý chung nhưng lại không có lực lượng chuyên môn. Rất tiếc, chúng ta đã bỏ Bộ Thủy lợi (chuyên sâu về quy hoạch, quản lý các dòng sông, phòng chống lụt bão).

Dừng ngay các dự án thủy điện mới TS Nghiêm Vũ Khải, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học - Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, nói như vậy khi trao đổi với Báo NLĐ bên hành lang Quốc hội ngày 5-11 về tác động của tình trạng “bội thực” thủy điện đến môi trường sống. Theo ông Khải, việc đánh giá tác động môi trường của các dự án thủy điện ở miền Trung chưa đến nơi đến chốn, một số dự án được thực hiện còn mang tính hình thức, số liệu thiếu... nên không nhận diện được tổng thể chế độ thủy văn khu vực, độ thấm và giữ nước của rừng hiện nay. Đó là yếu tố dẫn tới lúng túng trong việc điều tiết tích nước. Bên cạnh đó là sự thiếu nhịp nhàng trong vận hành các nhà máy thủy điện. Tỉnh nào làm theo tỉnh đó, không có sự liên thông, điều hòa; thậm chí văn bản kỹ thuật hướng dẫn vận hành cũng thiếu. “Vì thế anh có thủy điện thì chỉ lo cho cái thân anh ấy, như là tràn đập, vỡ đập, cho nên mới tạo ra “lũ kép”; lũ thiên nhiên cộng với lũ do con người tạo ra khiến hậu quả hết sức nặng nề” - ông Khải nói. TS Nghiêm Vũ Khải cho rằng trước đây có quan niệm thủy điện là năng lượng sạch nhưng thực ra các dự án thủy điện quy mô lớn hiện nay không thể gọi là năng lượng sạch, bởi vì khi làm các dự án thủy điện lớn buộc phải di dân. Đó là điều tối kỵ. Quy hoạch, phát triển thủy điện phải hài hòa nhưng các nhà làm thủy điện chỉ muốn làm đập thủy điện lớn để lãi. Trong khi đó, thủy điện lớn lại chiếm nhiều đất, ảnh hưởng nhiều hơn tới môi trường, hậu quả của thủy điện ngày càng lớn. Từ đánh giá này, TS Nghiêm Vũ Khải cho rằng đã đến lúc phải xem xét lại các dự án thủy điện ở miền Trung. Nhà máy nào đã làm thì để vận hành nhưng phải có kế hoạch điều hòa, xả lũ mùa mưa và tích nước cho mùa khô; dự án nào nào bất hợp lý phải xem xét lại, thậm chí đình chỉ hoạt động. Ông Khải đề nghị trong lúc rà soát lại tổng thể quy hoạch các dự án thủy điện ở miền Trung nên tạm dừng ngay các dự án mới để xem xét, thẩm định kỹ lưỡng xem có cần xây dựng tiếp hay không. Ngành điện, trong đó có thủy điện, thu lợi và nộp ngân sách nên phải trích lãi đó ra để nghiên cứu chứ để một bên hưởng lợi, còn người dân chịu thiệt là không công bằng. Phạm Dương