Ai là người đầu tiên đưa ra tên gọi ấy và từ trong hoàn cảnh nào? Đã có nhiều giải thích được dẫn chứng bằng tư liệu xác đáng cho câu hỏi đó; nhưng việc tìm nguyên nhân sâu xa cho việc đề xuất tên gọi "Thành phố Hồ Chí Minh" có lẽ vẫn cần phải được lý giải một cách đầy đủ, rõ ràng hơn.
CẢ NƯỚC HƯỚNG VỀ NAM BỘ
Bắt đầu là sự kiện vào lúc hừng sáng ngày 23-9-1945. Mới có 28 ngày độc lập, trước hành động xâm lược của thực dân Pháp, Hội nghị Xứ ủy mở rộng khẩn cấp được triệu tập tại số 629 đường Cây Mai (nay là đường Nguyễn Trãi, quận 5, TP Hồ Chí Minh) đã quyết định phát động nhân dân Sài Gòn và toàn Nam Bộ đứng lên chiến đấu bảo vệ nền độc lập, tự do của dân tộc. Sách "Lịch sử Nam Bộ kháng chiến" (tập 1) chép: Lời kêu gọi của Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ được thông qua với tuyên bố: "Pháp bắt đầu xâm chiếm nước ta một lần nữa. Ngày 2 tháng 9, đồng bào đã thề quyết hy sinh đến giọt máu cuối cùng để bảo vệ độc lập của Tổ quốc: "Độc lập hay là chết!"… Ủy ban Kháng chiến kêu gọi: Tất cả đồng bào, già, trẻ, trai, gái hãy cầm võ khí xông lên đánh đuổi quân xâm lược".
Tại Hà Nội, ngay khi nhận điện báo cáo của Xứ ủy Nam Bộ về Nam Bộ bắt đầu kháng chiến, Thường vụ Trung ương Đảng dưới sự chủ trì của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã họp khẩn cấp. Cuộc họp nhất trí với quyết tâm kháng chiến của Xứ ủy và Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ và ra Huấn lệnh của Chính phủ Lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa gửi cho đồng bào Nam Bộ (đăng ngay trên Báo Cứu quốc số 50, ngày 24-9-1945).
Huấn lệnh nêu rõ yêu cầu lãnh đạo cách mạng Nam Bộ: "Các đồng chí phải căn cứ theo chính sách tranh thủ hoàn toàn độc lập của Chính phủ và điều kiện thực tế của Nam Bộ mà định phương châm hành động cho đúng, làm sao cho giữ gìn được thực lực chính trị và quân sự, đồng thời tỏ cho thế giới biết rằng dân Việt Nam không chịu ách nô lệ của thực dân Pháp một lần nữa"; đồng thời Chính phủ kêu gọi đồng bào Nam Bộ "phải đoàn kết chặt chẽ, muôn người như một, dũng cảm và thận trọng, cho thật kiên quyết và trấn tĩnh, nghe theo lời Chính phủ, để đưa cuộc giải phóng của chúng ta đến bước thắng lợi cuối cùng".
Sách "Hồ Chí Minh toàn tập" (tập 4) cho biết: Ngày 26-9-1945, qua Đài Phát thanh tiếng nói Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi thư cho đồng bào Nam Bộ, khẳng định: "Tôi chắc và đồng bào cả nước đều chắc vào lòng kiên quyết ái quốc của đồng bào Nam Bộ. Chúng ta nên nhớ lời nói oanh liệt của nhà đại cách mạng Pháp: "Thà chết tự do hơn sống nô lệ". Tôi chắc và đồng bào Nam Bộ cũng chắc rằng Chính phủ và toàn quốc đồng bào sẽ hết sức giúp những chiến sĩ và nhân dân hiện đang hy sinh tranh đấu để giữ vững nền độc lập của nước nhà".
Cùng ngày 26-9-1945, Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra Lời hiệu triệu kêu gọi toàn thể đồng bào chống với cuộc xâm lăng của giặc Pháp ở Nam Bộ.
Những sự kiện trên đây gắn liền vào nhau xoay quanh quyết định đứng lên kháng chiến chống trả hành động xâm lược của thực dân Pháp muốn lập lại chế độ thuộc địa. Xứ ủy Nam Bộ và nhân dân Nam Bộ kiên quyết đứng lên bảo vệ nền độc lập dân tộc vừa giành được; khẩu hiệu "Độc lập hay là chết" đã hiện thực hóa lời thề độc lập trong Tuyên ngôn Độc lập do Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố ngày 2-9-1945 "Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững nền tự do độc lập".
Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi nhân dân cả nước chi viện sức người, sức của cho cuộc kháng chiến ở Nam Bộ. Hưởng ứng lời kêu gọi của Chính phủ, Quỹ "Nam Bộ kháng chiến" được thành lập và nhiều cuộc quyên góp vật chất ủng hộ Nam Bộ kháng chiến đã diễn ra. Tại nhiều tỉnh, thành ở Bắc Bộ và Trung Bộ hình thành các Phòng Nam Bộ để ghi tên những người tình nguyện vào Nam chiến đấu. Những đoàn quân "Nam tiến" lần lượt thành lập và lên đường chi viện miền Nam. Đêm 26-9-1945, đoàn quân Nam tiến đầu tiên lên tàu từ ga Hàng Cỏ. Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ cấp tốc cử các tướng Nguyễn Bình, Nguyễn Sơn vào chi viện cho mặt trận Nam Bộ.
Cả nước hướng về Nam Bộ, nhiều cuộc mít tinh, biểu tình đã diễn ra sôi sục trên mọi miền với những khẩu hiệu: "Đả đảo thực dân Pháp xâm lược", "Nước Việt Nam của người Việt Nam", "Ủng hộ Nam Bộ kháng chiến". Ngày 5-11-1945, tại thủ đô Hà Nội, một cuộc mít tinh lớn được tổ chức nhằm phát động "Ngày kháng chiến".
Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bài diễn văn nêu rõ: "Dân Việt Nam không muốn đổ máu, dân Việt Nam yêu chuộng hòa bình. Nhưng nếu cần phải hy sinh mấy triệu chiến sĩ, nếu cần phải kháng chiến bao nhiêu năm để giữ gìn quyền độc lập của Việt Nam, để cho con cháu Việt Nam khỏi kiếp nô lệ, thì chúng ta vẫn kiên quyết hy sinh và kháng chiến". Và Người yêu cầu: "Nam Bộ thì ra sức kháng chiến, Trung Bộ và Bắc Bộ thì ra sức giúp đỡ đồng bào Nam Bộ".
Báo Cứu quốc - cơ quan của Tổng bộ Việt Minh (từ số 31 ra ngày 24-8-1945, bắt đầu in typô tại Hà Nội) - trở thành tờ báo có nhiều tin, bài thời sự nóng hổi về chiến sự ở Sài Gòn và tình hình cả nước ủng hộ Nam Bộ kháng chiến. Bài "Sẵn sàng chiến đấu ủng hộ Nam Bộ" đăng trên số 62 (ngày 9-10-1945) khẳng định: "Phải kháng chiến khắp các mặt trận. Chỉ có kháng chiến mới giành được thắng lợi" và Ban Biên tập tuyên bố trích ra một nửa số tiền bán báo góp quỹ mua súng cho Nam Bộ đánh giặc.
Trang tin tức trên báo này còn cho biết: "Khắp Trung Bộ, tỉnh nào cũng có những cuộc biểu tình ủng hộ kháng chiến của dân chúng toàn tỉnh. Tỉnh Thái Phiên (Quảng Nam) giữ kỷ lục, từ sau ngày 23-9 đã biểu tình tới bốn lần, lần nào cũng trên năm, sáu vạn người dự". Các số 106 và 107 của Báo Cứu quốc còn tường thuật cuộc mít tinh tại Nhà hát Lớn - Hà Nội do Tổng hội Sinh viên Cứu quốc tổ chức tối 19-11-1945, đông đảo người dự đã lắng nghe những người vừa từ chiến trường Nam Bộ ra Bắc, như Trần Văn Giàu, Huỳnh Văn Nghệ nói về Nam Bộ ngày nay muôn người như một, đứng xung quanh Chính phủ Hồ Chí Minh, thề hy sinh đến giọt máu cuối cùng cho tự do, hạnh phúc của dân tộc.
Sau 45 năm mang tên Người, TP HCM nay đã phát triển vượt bậc, toàn diện - Ảnh: Lê Anh Tuấn
CÙNG QUYẾT TÂM GIÀNH ĐỘC LẬP CHO DÂN TỘC
Được tiếp sức bởi tinh thần và lực lượng của cả nước, được Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh cổ vũ, động viên, hướng dẫn, chỉ đạo, cuộc chiến đấu của quân và dân Sài Gòn cũng như các mặt trận Nam Bộ từ ngày 23-9 đến cuối năm 1945 ngày càng ác liệt nhưng vô cùng hiệu quả. Báo Cứu quốc số 51 (ngày 26-9-1945) đưa tin: "Trong ngày chủ nhật quân Pháp toan vượt ra khỏi Sài Gòn bằng cầu Ông Lãnh, cầu Kiệu và cầu Mác-ma-hông đều bị quân ta đánh lui. Suốt ngày thứ hai, quân ta và quân Pháp giao chiến với nhau nhiều trận, quân Anh và quân Nhật không can thiệp. Dân chúng khắp Nam Bộ đang sẵn sàng hy sinh để diệt quân thù với tinh thần chiến đấu rất cao".
Trong số 57 (ngày 3-10-1945), Báo Cứu quốc đưa tin thêm: "Tám ngày sau khi chiếm đóng vài công sở tại Thành phố Sài Gòn, bọn Pháp thấy chúng đã lâm vào cảnh khốn đốn nguy nan. Sức kháng chiến của đồng bào miền Nam càng ngày càng thêm oanh liệt, càng ngày càng thêm bành trướng. Những sự khủng bố dã man của chúng chỉ làm tăng lòng tức giận quyết diệt quân thù của toàn thể dân chúng Việt Nam.
Vòng vây quanh Sài Gòn mỗi ngày một thêm thắt chặt. Ngày nay, thiếu lương ăn, thiếu nước uống, lúc nào cũng lo sợ nơm nớp, bọn Pháp đã phải nhờ người Anh đứng trung gian để xin điều đình với các nhà chức trách Việt Nam, hòng mong dựa thế người Anh vớt vát được ít lợi nguồn". Vẫn báo này số ra ngày 16-11-1945 đưa tin: "Tại Sài Gòn vùng ngoại ô mới có một trận tấn công của quân ta. Ngay trong thành phố, quân ta cũng dùng lựu đạn ném phá các nơi căn cứ quan trọng của địch quân. Các toán quân ta ở Sài Gòn đã dùng đại bác công phá thành phố này".
Báo Cứu quốc đưa tin về việc chính thức đặt tên Sài Gòn - Gia Định là TP Hồ Chí Minh Ảnh: tư liệu
Giữa tháng 11-1945, Chính phủ lập Phòng Nam Bộ do bác sĩ Huỳnh Bá Nhung phụ trách, để giúp Bộ Nội vụ về mặt nội trị ở trong Nam, tuyên truyền cho quốc gia và cho thế giới biết những sự thật ở miền Nam. Đây cũng là nơi tập hợp gặp gỡ đồng bào, cán bộ, chiến sĩ Nam Bộ đang công tác ở miền Bắc, chia sẻ những hiểu biết, kiến nghị về Nam Bộ và cuộc kháng chiến đang diễn ra ngày càng ác liệt ở miền Nam. Cuối tháng 12-1945, ông Võ Nguyên Giáp thay mặt Chính phủ, Bộ trưởng Bộ Nội vụ thông báo về việc thành lập ở mỗi tỉnh một Ủy ban ủng hộ Nam Bộ thực hiện những nhiệm vụ cụ thể và thiết thực cho Nam Bộ kháng chiến.
Như vậy, chỉ hơn 3 tháng sau ngày bùng nổ cuộc kháng chiến ở Nam Bộ, trong hoàn cảnh khốc liệt của cuộc chiến tranh, đồng bào Nam Bộ đã thể hiện rõ khát vọng và ý chí bảo vệ nền độc lập của dân tộc; nhân dân cả nước đã hoàn toàn đồng tình và ủng hộ Nam Bộ đứng lên đánh giặc cứu nước.
Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng toàn dân nêu cao quyết tâm bảo vệ nền độc lập, tự do của dân tộc và thống nhất của Tổ quốc. Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: "Tôi chắc và đồng bào cả nước đều chắc", "Tôi chắc và đồng bào Nam Bộ cũng chắc" - tấm lòng và ý chí của Chính phủ và lãnh tụ Hồ Chí Minh với nhân dân cả nước cùng đồng bào Nam Bộ đã cùng một nhịp về sự kiên quyết tranh đấu giữ vững nền độc lập!
Hội trường Thống Nhất từ chỗ là nơi làm việc của chính quyền chế độ cũ nay trở thành điểm đến lịch sử - văn hóa nổi tiếng của TP HCM - Ảnh: Đông Giang
XỨNG ĐÁNG MANG TÊN HỒ CHÍ MINH
Trên nền cảnh một thực tiễn lịch sử phát triển nhanh chóng và rõ ràng như vậy, buổi họp mặt thân thiện của những người Nam Bộ ở Hà Nội, nhân kỷ niệm một năm ngày khởi nghĩa thắng lợi ở Sài Gòn (25.8.1945 - 25.8.1946), đã trở thành nơi đề xuất ý tưởng về việc đổi tên Thành phố Sài Gòn là Thành phố Hồ Chí Minh.
Báo Cứu quốc số 329 ra ngày 27-8-1946 đưa tin, bài về buổi họp mặt ấy: "Trong buổi họp này, bác sĩ (Trần Hữu) Nghiệp nhắc lại tình hình Nam Bộ trong một năm qua, những chiến công oanh liệt của các chiến sĩ đã chết và còn sống hiện đang chiến đấu, nhưng trên tất cả, bác sĩ kể đến công đức của Hồ Chủ tịch, người chiến sĩ tiên phong của phong trào giải phóng dân tộc, vị đại anh hùng của dân chúng Việt Nam.
(…) bác sĩ Nghiệp đề nghị, để ghi lấy công đức của Hồ Chủ tịch, Thành phố Sài Gòn đổi tên là Thành phố Hồ Chí Minh. Toàn thể mọi người tán thành đề nghị của bác sĩ Nghiệp và đồng ký vào bản quyết nghị thay tên Thành phố Sài Gòn gửi lên Chính phủ" xin "đổi ngay tên Thành phố Sài Gòn lại làm tên Thành phố Hồ Chí Minh để tượng trưng cho sự chiến đấu, hy sinh và cương quyết trở về với Tổ quốc của nhân dân Nam Bộ". Bản Quyết nghị gửi đi có 57 người ký tên, trong đó có các ông: Trần Hữu Nghiệp, Nguyễn Tấn Gi Trọng, Huỳnh Bá Nhung, Trần Văn Giàu…
Tiếp đó, Báo Độc lập số 233 (ngày 29-8-1946) có phụ lục Thành phố Hồ Chí Minh phân tích 3 lý do chính đáng về "sáng kiến đáng quý của đồng bào Nam Bộ khi anh em đã nghĩ đến việc đặt cho (Sài Gòn) tên của vị anh hùng dân tộc". Báo viết:
"Phải, cái tinh thần kháng chiến bất diệt của Sài Gòn đã từng và còn mãi mãi làm cho thực dân khiếp đảm, cái ý chí không chịu khuất phục bạo quyền của Sài Gòn mà cũng là của chung của dân tộc Việt Nam, xứng đáng để cho Sài Gòn mang tên Hồ Chí Minh - nó là kết tinh của tinh thần dân tộc Việt Nam".
…
"Phải, trao tên Hồ Chí Minh cho Thành phố Sài Gòn là tượng trưng cho cái tình máu mủ ruột thịt, nó ràng buộc toàn thể con dân nước Việt Nam giữa cơn hoạn nạn không bao giờ lìa nhau ra được, luôn luôn săn sóc lẫn nhau, nâng đỡ cho nhau, càng bị kẻ thù mưu mô chia rẽ lại càng gần lại với nhau, nhất định sống chết có nhau để cùng dắt tay nhau huề tiến tới Độc lập, Tự do và Hạnh phúc".
Như thế, những đề xuất năm 1946 của nhân dân Nam Bộ đã có đủ cơ sở thực tế và lý lẽ để Thành phố Sài Gòn được mang tên Thành phố Hồ Chí Minh. Cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc 30 năm sau đã kết thúc vào mùa xuân năm 1975 với thắng lợi vẻ vang, non sông thu về một mối. Điều đó đã hoàn thành tâm nguyện của Chủ tịch Hồ Chí Minh về hòa bình, thống nhất đất nước, "Bắc Nam sum họp xuân nào vui hơn"; cũng là tâm nguyện của quân và dân Sài Gòn - Gia Định 30 năm trường kỳ kháng chiến, mong được gặp Bác Hồ và "Rước Bác vào thăm, thấy Bác cười". Tròn 30 năm mới có cuộc tổng tuyển cử cả nước lần thứ 2 (ngày 25-4-1976) để có Quốc hội khóa VI - Quốc hội thống nhất và kỳ họp đầu tiên đã dành ngày 2-7-1976 để thảo luận đề nghị của Đoàn Chủ tịch kỳ họp Quốc hội và ra Nghị quyết lịch sử với "QUYẾT NGHỊ: Chính thức đặt tên Thành phố Sài Gòn - Gia Định là Thành phố Hồ Chí Minh". Tròn 30 năm (1946-1976) được nén chặt vào 2 dòng căn cứ:
Xét rằng nhân dân Thành phố Sài Gòn - Gia Định luôn luôn tỏ lòng kính yêu vô hạn đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh và tha thiết với việc thành phố mang tên Người.
Xét rằng, trong cuộc đấu tranh cách mạng lâu dài và gian khổ, thành phố Sài Gòn - Gia Định đã không ngừng phát huy truyền thống kiên cường, bất khuất của dân tộc ta, lập nhiều chiến công xuất sắc, xứng đáng được vinh dự mang tên Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại;
Đó cũng là thực tiễn lịch sử thành phố chúng ta đi theo, làm theo con đường cách mạng mà Bác Hồ đã lựa chọn cho đất nước và dân tộc. Đó cũng là bài học lịch sử của thành phố "đi trước về sau" trong sự nghiệp kháng chiến chống xâm lược và tiếp tục vươn lên "đi trước và về đích trước" trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa.
Suốt hành trình lịch sử ấy, Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh luôn thể hiện vai trò của một địa phương hết lòng "vì cả nước, cùng cả nước". Vì thế, mỗi người dân thành phố mang tên Bác hôm nay vinh dự và tự hào, nêu cao trách nhiệm và nghĩa cả, cùng cả nước thực hiện khát khao của Bác Hồ căn dặn trong Di chúc "xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới".
TP Hồ Chí Minh, cuối tháng 6-2021
Trao tên Hồ Chí Minh cho Thành phố Sài Gòn là tượng trưng cho cái tình máu mủ ruột thịt, nó ràng buộc toàn thể con dân nước Việt Nam giữa cơn hoạn nạn không bao giờ lìa nhau ra được (…), nhất định sống chết có nhau để cùng dắt tay nhau huề tiến tới Độc lập, Tự do và Hạnh phúc".
Trích Báo Độc lập, số ra ngày 29-8-1946
và quét mã QR
Bình luận (0)