Trước giờ Giao thừa, đến và hiểu thêm Hội An

Chiều 29 Tết, khắp phố cổ thoảng mùi hương trầm, tràn ngập du khách nước ngoài, khách nội địa không nhiều.

Hội An được trang hoàng rạng rỡ bởi muôn sắc hoa bừng nở và vô vàn lồng đèn. Lồng đèn là thứ quen thuộc, phổ biến bậc nhất ở nơi này, nhất là vào những ngày rằm, lễ, Tết. Và, cũng có những thứ "đặc hữu" ở đây nhưng không phải ai cũng biết, có thể do ít để ý tìm hiểu, hoặc vì chúng ở "tầng văn hóa" sâu hơn.

Đó là cặp "mắt thần" trên đà cửa ra vào nhà. "Mắt thần" được tín ngưỡng là "Môn thần" - thần giữ cửa, hộ mệnh cho gia đình, đồng thời thể hiện tầm nhìn "thấu thị" của gia chủ về thế thái nhơn tình, về lòng dạ của bất cứ ai ra vào.

Những nghệ nhân làng mộc Kim Bồng thường chạm khắc cặp "mắt thần" theo hình tròn, tứ giác, lục giác, bát giác..., bao gồm phần tâm và phần vành. Tâm hầu hết là tròn, mang hình "lưỡng nghi" (âm - dương), vành thường mang hình các loại cánh hoa hoặc linh vật. Kết cấu hài hoà, hoa văn tinh xảo, những cặp "mắt thần" ngoài yếu tố tâm linh còn có chức năng trang trí. Nhiều gia đình phủ vải điều lên "mắt thần", biểu thị của hào môn.

Những người am hiểu Hội An cho rằng có thể ban đầu hai vật thể gỗ trên đà cửa chỉ đơn thuần là cấu kiện kiến trúc mà thôi, về sau người dân "bổ sung" yếu tố tâm linh để nâng tầm giá trị của "mắt thần" và căn nhà. 

Cần biết thêm Hội An từng là thương cảng sầm uất bậc nhất Xứ Đàng Trong vào thế kỷ 17-18, chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Nhật Bản và Trung Hoa. Sự tiếp biến văn hóa diễn ra liên tục và đa dạng, do vậy lý giải về "mắt thần" như trên là có thể hiểu được.

Có một thứ khác, phải tìm hiểu mới biết tận tường nữa là tục treo hình cá chép ở Hội An.

Cá được làm bằng giấy hoặc nhựa, treo trước nhà, hàng quán, điểm buôn bán và trong sân đình, đền, khu vực thờ cúng. Có nơi treo hình cá trên đầu cây nêu rất cao, cùng với cờ lễ, phướn hoặc cờ đuôi nheo muôn màu muôn sắc.

Chẳng phải chỉ vì ở Hội An có tục thờ cúng Cá Ông (cá voi) mà người ta treo hình cá! Mà đây ban đầu là tập tục của người Minh Hương ở Hội An, về sau lan truyền và phổ biến nhiều nơi trong đời sống người Việt.

Cá, tiếng Hán Việt là "ngư" (tự dạng: 魚), bính âm là "yu", trùng với "dư" (tự dạng: 餘). Người ta mượn phép chơi chữ đồng âm này để bày tỏ mong muốn: dư dả, có của ăn của để.

Thật ra con cá chép là biểu tượng của sự vượt khó và thành công (sự tích "cá chép vượt Vũ môn hóa rồng"), đồng thời đại diện cho nguồn nước và thực phẩm, tức là sự sống. Treo cao hoặc trưng bày hình cá đã là biểu thị sự no đủ. Nhưng mượn âm chung "yu" của ngư - dư để bày tỏ mong ước về sự thịnh đạt rõ ràng đã thể hiện nét tinh tế của văn hóa dân gian.

Theo quan niệm của ông cha ta, một trong "ngũ phúc (lâm môn)" là sự phú quý. Như vậy, tục treo hình cá là mong ước tiền tài sẽ đến nhà vào những ngày khai xuân.