Tìm lại chuẩn mực?

Muốn phát triển văn hóa nghệ thuật cần thiết phải đẩy mạnh lý luận phê bình nhưng làm cách nào để lý luận phê bình có tiếng nói trong đời sống văn học nghệ thuật là bài toán khó hiện nay.

Khó cứu vãn?

Bày tỏ góc nhìn về điện ảnh trong Tạp chí Lý luận phê bình, PGS-TS Trần Luân Kim chỉ rõ: “Một trong những chức nghiệp của nhà phê bình là tiến hành tổng kết và đề ra những ý tưởng mang tính hướng đạo. Nhưng phần lớn các bài phê bình phim cũng chưa thật sự đụng chạm đến những vấn đề bản chất của nghệ thuật điện ảnh”. Tâm lý ngán ngại nói thẳng, nói thật sợ mất lòng nhau của những người trong giới cũng chính là nguyên nhân kìm hãm sự phát triển tích cực, chân thực của hoạt động lý luận phê bình. “Các cây viết thường có tâm lý thương cảm người làm ra vở diễn, tự lúc nào hình thành tỉ lệ 7 khen 3 góp ý, mà cũng chỉ nhìn nhận chung chung là phổ biến, kiểu viết để nhìn nhau vui cả làng” - NSND Lê Tiến Thọ nhận định.

“Hiện nay đang trong tình trạng chê không có cơ sở và khen không có căn cứ. Hệ thống tư tưởng cũ thì chúng ta phê phán, song cái mới lại không có chuẩn mực chung. Thiếu văn hóa phê bình, trước đây phê bình chặt chẽ trên tinh thần xây dựng cho tác phẩm hoàn thiện, bây giờ là phê bình chặt chém, tư thù cá nhân, lên diễn đàn công kích nhau” - PGS-TS Phan Trọng Thưởng, Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận, Phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương, nói thêm.

Trước sự khủng hoảng về đội ngũ lý luận phê bình và “chất lượng làng nhàng đến thảm họa” của hoạt động văn hóa nghệ thuật trong những năm gần đây, TS Nguyễn Thị Minh Châu không ngần ngại: “Rất khó để có thể cải thiện tình hình này. Định nghĩa “lý luận phê bình là ngọn roi quất cho con ngựa sáng tạo phải lồng lên” có lẽ đã không còn phù hợp với thời đại này”.

Cứ nói suông

Đã có nhiều hội nghị quy mô lớn được tổ chức, bàn về lý luận phê bình văn học nghệ thuật trong những năm gần đây. Liên tiếp có các hội nghị: Văn học và hiện thực, Văn hóa nghệ thuật và hiện thực đời sống, Văn hóa nghệ thuật trong cơ chế thị trường… , gần đây nhất là hội nghị Nâng cao chất lượng hiệu quả phê bình văn học - diễn ra tại Hà Nội với sự tham gia của các lãnh đạo cấp cao. Thực trạng tồn đọng có thể thấy rõ nhưng đề ra những giải pháp, đường hướng khả thi mới là quan trọng.

Trong khuôn khổ khóa tập huấn công tác lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật vừa qua, một buổi họp mặt các cây bút trẻ, tọa đàm về những vấn đề sáng tác văn học cũng đã được tổ chức. Câu hỏi lớn nhất “Làm thế nào để có được những sáng tác có lý tưởng, mang tư tưởng thời đại” đã không được trả lời một cách xác đáng, thay vào đó là những “lời than thở” về điều kiện sinh hoạt, làm việc tại các hội văn học nghệ thuật địa phương. Thực tế đã chứng minh rõ ràng, không riêng gì văn học mà phần lớn các hội thảo, hội nghị liên quan đến “thực trạng, giải pháp” ở tất cả các lĩnh vực nghệ thuật lâu nay vẫn chỉ là “tiếng chuông trên nóc nhà thờ cũ”, gióng lên rồi bỏ ngỏ.

Có ý kiến cho rằng chính một bộ phận cán bộ lãnh đạo, tham mưu, quản lý văn nghệ thiếu hiểu biết về văn học nghệ thuật, ít học tập, ngại tiếp xúc nên hiệu quả lãnh đạo, quản lý còn thấp. “Hãy thử so sánh nền văn hóa của ta với thế hệ cha ông, ta hoàn toàn không kế thừa được khí phách của thế hệ trước” - vấn đề của GS Mai Quốc Liên đặt ra chừng như “xa xỉ” trong bối cảnh hiện tại.

Nhà phê bình Đoàn Minh Tuấn nhìn nhận: “Có một sự đối đầu về ý thức hệ, về năng lực nghề nghiệp, ngả dần sang thói tự ái và hiếu thắng. Những cây viết phê bình có tên tuổi ngại viết, người sung sức ngại đụng chạm, khen thì được chứ chê sợ gây thù chuốc oán. Những e ngại này dần dần làm nản lòng nhà phê bình, thui chột dần ý chí của những người phê bình muốn nói thẳng, nói thật”.

Soi rõ thực trạng với đầy những góc nhìn ưu tư nhưng để tìm được lối mở đưa hoạt động lý luận phê bình hòa vào đời sống sôi động của thực tiễn sáng tác quả là vấn đề nan giải.