Chiếc bóng cô đơn và vĩnh cửu

Nếu chọn một hình ảnh hoài cổ như là biểu tượng một di sản thơ và cứ mỗi khi Tết đến, hình ảnh cũ càng ấy thường xuất hiện trong tưởng vọng của mỗi người thì chắc rằng "Ông đồ" trong thơ Vũ Đình Liên được đặt ở vị trí hàng đầu.

Hoài Thanh - tác giả "Thi nhân Việt Nam", phần viết về Vũ Đình Liên đã cho rằng: "Theo đuổi nghề văn mà làm được một bài thơ như thế cũng đủ. Nghĩa là đủ để lưu danh, đủ với người đời…". Thời gian đã chứng minh nhận định đó hoàn toàn chính xác. Có nhiều nhà thơ đồng thời với thi sĩ Vũ Đình Liên, dọc ngang trường văn trận bút sáng danh trên thi đàn nhưng không dễ có một "Ông đồ" tỏa chiếc bóng cô đơn và vĩnh cửu giữa ngút ngàn thời gian.

Đã không ít lần đi dưới trời Hà Nội rét ngọt và mưa Xuân mỏng mảnh giăng đầy, với tôi, những lúc ấy nhìn phố cổ Hà Nội lại thấy cổ hơn bất cứ lúc nào. Thế rồi, từ vô khối hình ảnh cổ xưa ấy, bỗng thấy bóng dáng "Ông đồ" đâu đó cùng với mùa Xuân cổ điển bước ra "Bên phố đông người qua". Hóa ra sức sống của một bài thơ còn có cái khả năng tạo dựng lại thời tiết, réo gọi người xưa quay về. "Mỗi năm hoa đào nở/ Lại thấy ông đồ già/ Bày mực tàu giấy đỏ/ Bên phố đông người qua".

Vẫn biết trên cái căn gác, nơi góc phố Trần Nhân Tông giáp với Bà Triệu ở Hà Nội, đã hơn 20 năm rồi kể từ buổi thi sĩ Vũ Đình Liên đi xa, nơi ấy giờ đây đã thành cõi của "những người muôn năm cũ"! Thế nhưng, bao giờ cũng vậy, dường như vô thức mách bảo tôi mỗi khi có dịp đi ngang qua đấy lại phải ngước mắt nhìn lên căn gác ấy. Cũng giống như có những sớm mai tinh sương trời Hà Nội, tôi đi vòng quanh Công viên Thống Nhất, lại tưởng nghe ra tiếng bước chân của nhà thơ Quang Dũng và cái nhịp thở đều đều của ông chạy vòng quanh con đường bờ hồ tập thể dục còn đâu đây trong gió sớm. Lại còn biết bao nhiêu lần tưởng khác: Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Huy Cận, Đinh Hùng, Vũ Hoàng Chương… Nếu Hà Nội thiếu vắng những thi sĩ tài danh ấy, có thể Hà Nội sẽ khuyết đi, sẽ trống vắng một tình yêu nào đó trong lòng người thưởng ngoạn, cho dù bây giờ tất cả đã hư không.

Như giữa ngày đang Xuân thế này, "Ông đồ" của Vũ Đình Liên, con người cũ càng và cô đơn một cách kiêu hãnh đó, lại lặng lẽ tỏa sáng không những trong vọng tưởng mỗi người, mà chừng như hiện hữu trên mực tàu giấy đỏ bày ra khắp phố phường, cho đến cả những phố xép, chợ xép ở tận những miền quê xa vắng. Vâng, thi sĩ bây giờ, trái tim nồng nàn đượm hương trầm một thuở mê say ấy, đã tro than mà không hề quá vãng. Bởi giờ đây nó là một thứ tầng vỉa văn hóa, một thứ lửa ngầm âm ỉ cùng thời gian để đến mùa lại có dịp cháy đỏ bùng lên.

Kể từ khi bài thơ "Ông đồ" xuất hiện lần đầu trên Báo "Tinh Hoa" đến nay đã hơn 70 năm. Hoàn cảnh bài thơ ra đời nghe cũng khá ly kỳ, dường như mang tính định mệnh cho cả một cuộc đời của thi sĩ. Phố Hàng Bồ vào cái thời "Ông đồ" của Vũ Đình Liên hẳn không mấy xa lạ với nhiều nhà thơ tài hoa thuộc vào lớp hàng đầu xuất hiện vào buổi bình minh của Thơ mới. Dọc theo phố xá có nhiều cửa hàng buôn bán sách vở giấy bút. Hình ảnh ông đồ già ngồi viết thuê liễn - đối cũng chẳng xa lạ gì với mọi người vào mỗi dịp Tết đến Xuân sang. Nhưng cái thế giới đầy bí nhiệm của thơ là ở chỗ "Ông đồ" phải chờ đợi chính bước chân thi sĩ Vũ Đình Liên đến như một sự sắp xếp bí mật của "con tạo", chứ không phải cơ may hội ngộ với bất cứ nhà thơ tài hoa nào. Nhưng khi bài thơ đã đăng báo, sau đó độ dăm năm, Vũ Đình Liên, trong một lá thư gửi Hoài Thanh đề ngày 9-1-1941, đã viết: "Tôi bao giờ cũng có cảm tưởng là không đạt được ý thơ của mình… Cũng vì không tin thơ tôi có một chút giá trị nên đã lâu rồi tôi không làm thơ nữa" (Thi nhân Việt Nam). Có lẽ sự khiêm tốn đó đã làm đẹp thêm cái cốt cách của một nhà thơ vốn lặng lẽ và cô đơn "Lòng ta là những hàng thành quách cũ/ Tự ngàn năm bỗng vẳng tiếng loa xưa" (Vũ Đình Liên).

Lúc sinh thời, nhà thơ Vũ Đình Liên còn cho biết những chi tiết rất thực, xúc động về ông đồ nghèo trên phố Hàng Bồ thuở ấy. Vì nghèo không có tiền mua sẵn giấy, phải đợi lúc khách đến mua câu đối, ông đồ mới vào cửa hàng mua từng tờ giấy lẻ ra viết. Nhưng chi tiết này mới là thú vị: Nhà mẹ vợ của nhà thơ cũng là cái cửa hàng đó và vợ ông là người thường bán giấy cho ông đồ nghèo kia. Vẫn theo nhà thơ Vũ Đình Liên kể: "Nếu tôi không gặp nhà tôi thì chưa chắc đã có bài thơ "Ông đồ" ("Dạ, thưa thầy" - Phan Hoàng - Nhà Xuất bản Trẻ). Thì ra, sự tương quan giữa hồng nhan và trái tim đầy nhạy cảm của những thi sĩ muôn đời thường vẫn là chất men khích lệ cho tác phẩm nên hình vóc, cho dù bài thơ "Ông đồ" không có liên quan chút nào đến tình yêu lứa đôi.