Hành trình về Đà Lạt thuở khai sinh

Nhìn từ phương diện lịch sử quy hoạch các đô thị Việt Nam thì Đà Lạt là một hiện tượng đô thị đặc biệt - một đô thị mang hình mẫu châu Âu giữa núi đồi cao nguyên nhiệt đới. Điều này thể hiện qua thiết kế hệ thống giao thông, hình thái kiến trúc, phân khu chức năng, triết lý bảo tồn cảnh trí tự nhiên và cuối cùng là lối sống cư dân…

Một biên khảo công phu, thú vị

Kiến giải chi tiết cho những vấn đề trên, độc giả Việt Nam có thể tiếp cận công trình của nhà nghiên cứu Eric T. Jennings có tựa "Đỉnh cao đế quốc - Đà Lạt và sự hưng vong của Đông Dương thuộc Pháp" (tựa tiếng Anh "Imperial Heights", bản Việt ngữ do Phạm Viêm Phương, Bùi Thanh Châu dịch; Trần Đức Tài hiệu đính; Trường ĐH Hoa Sen và NXB Hồng Đức ấn hành năm 2015). Ngoài ra, rải rác cũng có một số cuốn sách của các tác giả trong nước, tuy nhiên, đa phần hạn chế về tài liệu gốc và phương pháp nghiên cứu. Vì vậy, lịch sử tiền đô thị và lịch sử khai sinh Đà Lạt đến nay vẫn còn nhiều mù sương vây phủ.

Với "Đà Lạt năm xưa" (NXB Trẻ, tháng 12-2017), tác giả Nguyễn Hữu Tranh không nhằm kiến giải hay bàn luận, nêu quan điểm về những vấn đề hệ trọng liên quan tới lịch sử hình thành và phát triển Đà Lạt mà với sự cẩn trọng, khiêm tốn, tác giả làm công việc tỉ mỉ của một nhà biên khảo thuần túy. Ông đi vào các tàng thư ở TP HCM, Đà Lạt để sao lục gần 70 tài liệu tiếng Anh, Pháp, Việt, Hán rồi lược dịch, diễn dịch, kết nối chúng lại với nhau, hình thành nên một cơ sở dữ liệu gọn gàng, đáng tin cậy, sắp đặt trong một cấu trúc hợp lý. Trong số các tài liệu mà ông sưu khảo, có dạng hồi ký (của Gabrielle M. Vassal, Étienne Tardif, Alexandre Yersin…), có bài đăng trên các tờ báo Pháp thời Đông Dương (Revue Indochinoise, Indochine, Revue Indochinoise Juridique et Économique, L’ Asie Nouvelle Illustrée, Bulletin de la Société des Études Indochinoises,...) đề cập các vấn đề đầu tư xây dựng Đà Lạt và nhất là các bản đồ, công trình dân tộc học, đồ án quy hoạch thành phố… Một hành trình cá nhân, đòi hỏi sự nhiệt tâm và kỹ năng xử lý tài liệu trong một bối cảnh lưu trữ và truy cập không mấy thuận lợi (cần lưu ý, cuốn sách này được tác giả thực hiện vào đầu thập niên 1990, khi phải đến cuối năm 1997, Việt Nam mới hòa mạng internet toàn cầu).

Tấm lòng của một người Đà Lạt

Những nỗ lực của cá nhân tác giả, một người không qua trường lớp chính quy về nghiên cứu khoa học xã hội, cuối cùng đã tựu thành giá trị nhất định. Rất nhiều năm, Đà Lạt năm xưa được nhiều người, đặc biệt là giới nghiên cứu Đà Lạt tìm đọc, tham khảo. Cuốn lược khảo này, về mặt văn bản học, giúp cho hành trình tìm đến tư liệu gốc của các nhà nghiên cứu về sau đỡ tốn công sức, thời gian; giúp cho những độc giả bình thường có nguồn thông tin, kiến thức cơ bản về "khai sinh", kiến tạo Đà Lạt, đặc biệt từ giai đoạn 1893-1944. Một trong những đóng góp thú vị nữa là ở phần đầu, nói về các đặc thù thiên nhiên, địa chất và phong tục tập quán những cư dân bản địa trong thời kỳ tiền đô thị…

Không thực sự đào sâu nhưng có thể xem đây là những tóm lược cần thiết giúp độc giả trả lời cho câu hỏi: Trước khi người Pháp xây dựng một đô thị có tên Đà Lạt theo hình mẫu phương Tây thì "Đà Lạt là gì, ra sao"? Những dữ liệu về môi trường từ cuốn sách này cũng giúp độc giả có thể so sánh với hiện tại khi điều kiện xã hội kéo theo triết lý quy hoạch thay đổi, Đà Lạt đang đứng trước mối lo đánh mất "mã gien" của mình. Đà Lạt là nơi nghỉ dưỡng lý tưởng, thiên đường săn bắn, vườn ươm dành cho con em người Pháp ở Đông Dương, vùng canh nông ôn đới quan trọng và quan trọng nhất, mang giấc mộng về một thủ phủ tươi đẹp của liên bang Đông Dương… Tất cả đã được người Pháp tính toán một cách khoa học, lý tính trong quá trình kiến tạo đô thị. Đây là bản lược khảo trình bày một cách "kỹ thuật" giúp người đọc hình dung về điều đó.

Đáng trân quý, đây là công trình hiếm hoi của một người Đà Lạt viết về chính thành phố của mình.