Tiếng cười trong thế giới phi lý

"Vận mệnh người lính tốt Švejk trong Đại chiến Thế giới" của Jaroslav Hašek (Bình Slavická dịch, NXB Phụ Nữ ấn hành năm 2020) sinh ra một nhân vật phiền toái, độc đáo đã băng ngang cuộc chiến kinh hoàng để đi vào văn chương thế giới bằng vẻ ngờ nghệch, bước đủng đỉnh trong suốt hàng ngàn trang sách, khiến độc giả gần trăm năm sau vẫn còn phải bật cười.

Tiểu thuyết dân gian lớn cuối cùng

Chiến tranh thế giới lần thứ nhất là một sự kiện lớn trong lịch sử hiện đại. Không thiếu những tác phẩm văn học, điện ảnh khắc họa đại chiến này, nổi tiếng trong số đó có thể kể đến tác phẩm phản chiến "Phía Tây không có gì lạ" của Erich Maria Remarque, nhà văn Đức đồng thời là cựu binh trong Chiến tranh thế giới thứ nhất. Cũng giống như Remarque, nhà văn Jaroslav Hašek cũng là cựu binh, tham chiến năm 1915 và bị bắt làm tù binh. Dù vậy, bộ trường thiên tiểu thuyết "Vận mệnh người lính tốt Švejk trong Đại chiến Thế giới" không đượm vị đắng cay mà trái lại, Hašek đã sử dụng tiếng cười như một loại khí giới chống lại cái phi lý của chiến tranh, của các thiết chế quyền lực và của cuộc đời.

Bìa sách “Vận mệnh người lính tốt Švejk trong Đại chiến Thế giới”

Những lời đầu tiên của Švejk thông báo một phong cách ngôn ngữ xuyên suốt toàn bộ tác phẩm. Một thứ ngôn ngữ bình dân trên môi anh chàng Švejk hễ nói là liên tu bất tận, cà kê, chuyện nọ xọ chuyện kia, như cách mà những câu chuyện dân gian được dựng nên. Nhưng Jaroslav Hašek biết cách biến thứ chất liệu ngôn ngữ bình dân đó trở thành một trong những tác phẩm vĩ đại được đọc và được dịch nhiều nhất nền văn học Czech. Nhà văn nổi tiếng Milan Kundera đã ngợi ca kiệt tác của nhà văn đồng hương: "Có thể là cuốn tiểu thuyết dân gian lớn cuối cùng".

Tiếng cười nghịch dị

Bất chấp những lời ngợi khen có cánh như của Milan Kundera, tiểu thuyết "Vận mệnh người lính tốt Švejk trong Đại chiến Thế giới" không phải là tác phẩm vừa mới ra đời đã có một chỗ đứng yên ổn trong lịch sử văn học. Có một điều không thể phủ nhận, những độc giả đầu tiên tại quê hương của anh chàng Švejk đều bật cười trước những chuyện khôi hài của anh. Nhưng nhiều nhà phê bình ngần ngại trước ngôn ngữ của Jaroslav Hašek - thứ ngôn ngữ nhà binh, thứ ngôn ngữ bám bụi bặm hè phố hay hơi men quán rượu rẻ tiền, những chốn mà nhà văn Hašek vốn quen thuộc. Chưa nói đến chủ đề, tự thân thứ ngôn ngữ của Hašek đã hướng đến chuyện lật tung những gì được cho là khả kính, mực thước. Tiểu thuyết khước từ thứ ngôn ngữ thi vị, kiểu cách để hướng đến một ngôn ngữ trần trụi sinh ra từ đời sống, vì thế ngay từ lúc ra đời, tác phẩm của Hašek đã có một chỗ đứng trong lòng đại chúng và còn nguyên vẹn giá trị đến hôm nay.

Bản thân Jaroslav Hašek (1883-1923) cũng là một người yêu tự do, sống phóng khoáng, người ta thường thấy ông ở quán rượu. Ngoại hình của Švejk cũng có nhiều nét tương đồng với Hašek nhưng dĩ nhiên Hašek là Hašek và Švejk là Švejk. Có chăng, Švejk là một phần tính cách của ông, cách ông nhìn thế giới. Ông đã dồn hết tâm sức để sáng tạo nên nhân vật này, tập IV và tập cuối cùng trong tác phẩm "Vận mệnh người lính tốt Švejk trong Đại chiến Thế giới" được hoàn thành một năm trước khi nhà văn qua đời.

Ấn bản tiếng Việt lần này gồm 2 phần đầu của tác phẩm là "Ở hậu phương" và "Ngoài mặt trận". Dự kiến 2 phần còn lại là "Trận đòn vẻ vang" và "Tiếp tục trận đòn vẻ vang" sẽ được xuất bản trong năm 2021.