Vì sao không thể xử lý hình sự doanh nghiệp nợ BHXH?

Theo BHXH Việt Nam, thời gian qua, tỉ lệ số tiền chậm đóng BHXH, BHYT, BHTN so với số phải thu đã giảm dần qua từng năm. Nếu như năm 2016 tỉ lệ này là 3,75% thì đến hết năm 2022 giảm xuống còn 2,91% (tương ứng hơn 13.000 tỉ đồng), thấp nhất từ trước đến nay. Trong số tiền nợ tại các đơn vị không có khả năng thu hồi (giải thể, phá sản, chủ bỏ trốn) là hơn 3.100 tỉ đồng.

Mặc dù số tiền chậm đóng giảm, thế nhưng số đơn vị chậm đóng lại tăng. Nếu như năm 2021 có hơn 26.600 đơn vị chậm đóng BHXH, thì năm 2022 tăng lên hơn 31.800 đơn vị, trong 6 tháng của năm 2023 đã có 32.700 đơn vị chậm đóng.

Một số địa phương có số tiền chậm đóng BHXH, BHYT, BHTN cao, gồm: TP HCM hơn 4.328 tỉ đồng, Hà Nội hơn 4.081 tỉ đồng, Hải Phòng trên 650 tỉ đồng, Thanh Hoá trên 459 tỉ đồng, Bình Dương trên 412 tỉ đồng…

Để hạn chế tình trạng nợ, giai đoạn 2016-2023, ngành BHXH đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp đôn đốc thu hồi nợ. Đặc biệt là chú trọng việc thực hiện công tác thanh tra, kiểm tra chuyên ngành, liên ngành, qua đó xử phạt vi phạm hành chính và lập hồ sơ kiến nghị khởi tố các đơn vị có các hành vi vi phạm về đóng BHXH, BHYT, BHTN.

Cụ thể, cơ quan BHXH đã ban hành hơn 4.252 quyết định xử phạt vi phạm hành chính về đóng BHXH, BHYT, BHTN với số tiền xử phạt là 217,9 tỉ đồng; gửi 378 hồ sơ kiến nghị cơ quan có thẩm quyền thực hiện điều tra, khởi tố theo quy định của Bộ Luật Hình sự. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có doanh nghiệp nào bị xử lý hình sự về hành vi trốn đóng BHXH, BHYT, BHTN. 

Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ những vướng mắc về cơ chế chính sách cũng như thực tiễn thực hiện, cụ thể:

- Nguyên nhân từ quan điểm áp dụng pháp luật

Điều 216 Bộ Luật hình sự quy định, hành vi cấu thành tội trốn đóng là hành vi "Không đóng hoặc không đóng đầy đủ theo quy định" và "Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này mà còn vi phạm". 

Tuy nhiên, khi áp dụng quy định để xử lý hình sự thì vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau. Có quan điểm cho rằng hành vi đã bị xử phạt là hành vi "không đóng hoặc không đóng đầy đủ theo quy định". Quan điểm khác lại xác định hành vi đã bị xử phạt phải là hành vi "trốn đóng" và việc xử phạt vi phạm hành chính về hành vi trốn đóng là một trong những điều kiện để khởi tố đối với tội danh này.

- Nguyên nhân từ vướng mắc trong việc xác định hành vi vi phạm

Cơ quan BHXH đang gặp rất nhiều khó khăn trong việc xác định hành vi trốn đóng để xử phạt vi phạm hành chính. Mặc dù, việc xử phạt hành chính đối với hành vi trốn đóng đã được quy định tại đểm a, khoản 7 Điều 39 Nghị định số 12/2022/NĐ-CP và khoản 2 Điều 80 Nghị định số 117/2020/NĐ-CP nhưng không có văn bản nào quy định rõ khái niệm thế nào là "trốn đóng" do vậy không có cơ sở xác định yếu tố lỗi để xử phạt hành chính về hành vi "trốn đóng" làm cơ sở, tiền đề cho việc xử lý hình sự.

Thực tế cho thấy, hiện trong quá trình xử phạt vi phạm hành chính cơ quan BHXH chỉ có thể xác định là không đóng hoặc đóng không đủ số người thuộc diện tham gia BHXH, BHYT, BHTN và đóng không đúng mức đóng BHXH, BHYT, BHTN quy định … mà không đủ công cụ, phương pháp (như cơ quan điều tra) để xác định được các hành vi đó là trốn đóng hay không phải trốn đóng cũng không chứng minh được người có nghĩa vụ đóng BHXH, BHYT, BHTN cố ý và có hành vi gian dối và bằng thủ đoạn như hướng dẫn tại Điều 2 Nghị quyết số 05/2019/NQ- HĐTP.

- Vướng mắc từ chủ thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự

Ràng buộc của việc xử lý hình sự đối với hành vi trốn đóng là việc đã bị xử lý hành chính mà còn tiếp tục vi phạm. Trong xử lý hành chính về đóng BHXH, BHYT, BHTN chủ thể bị xử lý là người sử dụng lao động, hầu hết là pháp nhân (rất ít người sử dụng lao động là cá nhân). 

Hiện nay, chưa có quy định về việc xử phạt vi phạm hành chính về đóng BHXH, BHYT đối với người quản lý, điều hành, người đại diện theo pháp luật của đơn vị sử dụng lao động. Vì vậy, nếu xử lý hình sự theo Điều 216 phải xử lý với pháp nhân (không xử lý được cá nhân). Mặc dù, việc quy định pháp nhân thương mại là chủ thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự là tiến bộ, tuy nhiên việc xử lý hình sự hướng tới chủ thể này mang tính trách nhiệm chung và chỉ có thể áp dụng hình phạt tiền nên hạn chế tính răn đe, phòng ngừa hành vi vi phạm của pháp luật.

BHXH Việt Nam đã và đang tích cực kiến nghị, đề xuất và phối hợp với các cơ quan chức năng trong quá trình bổ sung, sửa đổi các quy định pháp luật liên quan đến việc xử lý vi phạm về trốn đóng BHXH, BHYT, BHTN tạo sự đồng bộ giữa các quy định pháp luật hành chính và pháp luật hình sự trong việc xử lý các hành vi vi phạm của cá nhân, tổ chức có nghĩa vụ đóng BHXH, BHYT, BHTN.

Dự thảo Luật BHXH sửa đổi đã bổ sung một số nội dung, quy định rõ hành vi chậm đóng, trốn đóng, gia tăng hình phạt đối với người sử dụng lao động chậm đóng, trốn đóng BHXH như: phạt tiền theo ngày, trường hợp đã áp dụng các biện pháp xử lý vi phạm hành chính mà vẫn không đóng hoặc đóng không đủ số tiền bảo BHXH bắt buộc phải đóng từ 6 tháng trở lên thì ngừng sử dụng hóa đơn, từ 12 tháng trở lên hoãn xuất cảnh đối với người đại diện theo pháp luật, người được ủy quyền thực hiện quyền và nghĩa vụ của người đại diện theo pháp luật,.. nhằm giảm, hạn chế tình trạng chậm đóng, trốn đóng BHXH đảm bảo quyền lợi cho NLĐ.