Lao động giá rẻ không còn là lợi thế

Và đây chính là lúc cơ cấu việc làm sẽ thay đổi, khi hàng triệu công việc được thay thế bằng robot và hàng triệu công việc mới sản sinh.

Gia tăng nguy cơ mất việc làm, thất nghiệp

Theo Báo cáo phân tích môi trường kinh doanh (Doing Business Report) của Ngân hàng Thế giới (WB), năm 2016, Việt Nam xếp thứ 90/189 nước tham gia xếp hạng. Với sự tác động của cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0), các nước đang phát triển như Việt Nam sẽ buộc phải thay đổi lợi thế cạnh tranh. Từ năm 2020 trở đi, chúng ta không cạnh tranh với các quốc gia như Trung Quốc, Bangladesh, Malaysia, Ấn Độ hay Mexico mà là với những công ty tự động hóa của Mỹ hay Nhật Bản.

Nhìn cận cảnh vào ngành dệt may - ngành thâm dụng lao động lớn nhất Việt Nam, đã xuất hiện robot làm việc cùng con người trong các nhà máy. Theo Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), 2/3 trong số 9,2 triệu lao động ngành dệt may và da giày tại Đông Nam Á đang bị đe dọa; cụ thể có 86% lao động ngành dệt may của Việt Nam, 88% lao động của Campuchia và 64% lao động Indonesia bị ảnh hưởng. Cùng với đó là hàng trăm ngàn người đang làm việc trong các hệ thống tổng đài trả lời của ngành viễn thông, ngân hàng, bảo hiểm, chứng khoán… cũng bị đe dọa.

Robot sẽ thay thế nhiều phần việc của lao động trình độ thấp trong CMCN 4.0 (Trong ảnh: Kỹ sư Trung tâm Đào tạo Khu Công nghệ cao TPHCM làm việc với sự hỗ trợ của robot)

Theo Thượng tướng Nguyễn Văn Thành, Thứ trưởng Bộ Công an, CMCN 4.0 làm gia tăng nguy cơ mất việc làm, thất nghiệp, nhiều ngành đối mặt thách thức lớn do cạnh tranh khốc liệt. Đã có cảnh báo về việc Việt Nam sẽ mất 5 triệu việc làm vào năm 2020 vì chất lượng nhân lực chỉ đạt 3,79 điểm (thang điểm 10); đứng thứ 11/12 nước ở châu Á tham gia xếp hạng và số cạnh tranh nhân lực 4,3/10 điểm. Ngoài ra, các chỉ số khác cũng rất thấp như năng lực cạnh tranh 4,3/10, xếp hạng 56/133 nước; tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng cấp/chứng chỉ trong năm 2015 chỉ đạt 20,3%. Nhân lực Việt Nam còn thiếu kỹ năng mềm như ngoại ngữ, công nghệ thông tin, kỹ năng làm việc nhóm, giao tiếp, tác phong công nghiệp và tránh nhiệm, đạo đức nghề nghiệp.

Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (LĐ-TB-XH) đưa ra nhận định, lao động tay nghề thấp, làm trong những ngành thâm dụng lao động như dệt may, da giày, lắp ráp điện tử, chế biến thủy hải sản, dịch vụ bán lẻ... - nơi có số lượng doanh nghiệp và số lao động đang làm việc đông - sẽ có nguy cơ bị thay thế bởi các quá trình tự động hóa và robot. Đây chính là thách thức lớn nhất đối với nguồn nhân lực Việt Nam. Cũng theo Bộ LĐ-TB-XH, những doanh nghiệp sử dụng công nghệ cũ lạc hậu hoặc dựa trên việc sử dụng nhân công trình độ thấp sẽ mất lợi thế cạnh tranh và dần dần bị tụt hậu, dẫn đến phá sản.

Cơ hội từ những ngành công nghiệp mới

Theo Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam, cần nhìn nhận lạc quan hơn, bởi trong các cuộc cách mạng trước đây, bao giờ cũng có những ngành nghề, việc làm bị mất đi nhưng số lượng việc làm mới, ngành nghề mới được tạo ra còn nhiều hơn thế. "Ai là người nắm bắt được sự thay đổi trước thì người đó sẽ giành được lợi thế", Phó Thủ tướng nhấn mạnh. Hơn thế, theo Phó Thủ tướng, không chỉ có ngành nghề mới, việc làm mới, phương thức tổ chức, cung cấp lao động cũng thay đổi hoàn toàn so với trước đây.

Khái niệm người làm nghề tự do (freelancer) ngày càng trở nên phổ biến và ngay ở Việt Nam - một nước đang phát triển, theo thống kê của một website (vLance.vn) dành cho cộng đồng freelancer (người làm việc độc lập, không có đơn vị quản lý, trong những ngành nghề mà người làm toàn thời gian chiếm đa số) thì có gần 170.000 người làm việc theo hình thức này.

Theo ông Isara Burintramart, Giám đốc điều hành Công ty Reed Tradex, với các dự án áp dụng công nghệ 4.0, các công ty dự tính sẽ giảm chi phí hoạt động 3,6% và tăng hiệu suất 4,1% trong một năm. Thực tế, trình độ sản xuất hiện tại của Việt Nam đang ở giai đoạn công nghiệp 2.0 hoặc công nghiệp 3.0, sản xuất chính vẫn ở trình độ thấp bởi thiếu hụt các công nghệ mới, thiếu thông tin, kỹ năng, cơ sở hạ tầng và hỗ trợ. Để trở thành người trong cuộc của kỷ nguyên 4.0, ngoài sự hỗ trợ của Nhà nước, phân tích dữ liệu, quản lý nền kinh tế, thì nguồn nhân lực là yếu tố chính cần được phát triển và cải thiện.

Bằng chứng là, mô hình kinh tế chia sẻ với hàng ngàn việc làm tự do đã đổ bộ vào Việt Nam từ vài năm nay như Uber, Grab, Airbnb, Triip.me, Travelmob…  Theo bà Lại Việt Anh, Phó cục trưởng Cục Thương mại điện tử và công nghệ thông tin (CNTT), hiện kinh tế chia sẻ mới chỉ manh nha phát triển, nhưng việc cho thuê những tài sản ít sử dụng đã và đang tồn tại. "Tuy nhiên, một khảo sát mới công bố của Công ty Nielsen cho thấy, kinh tế chia sẻ có tiềm năng lớn để phát triển tại Việt Nam. Theo khảo sát, cứ 4 người Việt được hỏi thì có 3 người cho biết thích ý tưởng kinh doanh về mô hình này, chiếm 75%", bà Việt Anh nói.

Rõ ràng hơn nữa, Bộ Công thương đánh giá nhu cầu thị trường về nhân lực CNTT sẽ tiếp tục nâng cao, không chỉ về số lượng mà còn về chất lượng nhân sự. Thống kê của Navigos mới đây cho thấy, số lượng tin tuyển dụng trong ngành CNTT đã tăng từ 6.792 trong năm 2013 lên tới 14.997 trong năm 2016. Tính riêng trong năm 2016, ngành CNTT luôn nằm trong tốp 5 các ngành có nhu cầu tuyển dụng cao nhất. Dự kiến, nhu cầu tuyển dụng này được dự đoán sẽ thay đổi mạnh mẽ khi Việt Nam tiến vào kỷ nguyên CMCN 4.0. Trong năm 2017, các trào lưu công nghệ trên thế giới sẽ có những tác động đến thị trường CNTT tại Việt Nam, bao gồm điện toán đám mây, JavaScript, An ninh mạng, Big Data, Internet of Things và Docker. Kéo theo đó, mức lương dành cho các lập trình viên là tương đối cao so với mặt bằng chung: thu nhập một kỹ sư lập trình tại Việt Nam có thể đạt từ 1.300 - 2.000USD/tháng nếu bắt kịp kiến thức về những công nghệ mới nhất trên thị trường hiện nay.