Lan man “rồng cái/bà rồng”

Gần đây có từ “rồng cái” để chỉ người đàn bà có uy quyền, tham vọng trên vũ đài chính trị, trong giới làm chính trị. Liệu có hợp lý không?

“Cái” chưa hẳn là giống cái

Nếu người đàn bà tinh quái, “Ghế trên ngồi tót sỗ sàng”/“Ăn gì to lớn đẫy đà làm sao” như cỡ Tú Bà, có thể sử dụng cụm từ: “Bà la sát/Bà chằn/Bà chằn lửa”? Nếu có “bà rồng” ắt phải có “ông rồng”? Người Việt chưa bao giờ dùng “ông rồng” để chỉ đấng mày râu quyền lực, có tính cách như “bà rồng”. Thậm chí, người Việt không dùng từ “bà” để chỉ bất kỳ con vật nào. “Bà ngựa gầy thiếu kẻ chăn” trong thơ Nguyễn Trãi; nếu đọc Kinh Dịch ắt hiểu chỉ về mặt trời, về thời gian. Hiểu đúng câu thơ đó là ngụ ý đất nước không có vua.

Minh họa: KHỀU

Có câu hát xưa: “Ngồi buồn nói chuyện trên non/Một trăm thứ cá có con không thằng/ - Thầy ơi, chớ nói bao đồng/Một trăm thứ cọp có ông không bà”. Chỉ gọi “ông cọp”, không ai gọi “bà cọp”. Do đó, khi nghe cụm từ “bà rồng”, thấy ngớ ngẩn lắm! Về từ “cái” trong “rồng cái” chỉ cần lật từ điển tiếng Việt sẽ biết nó có cả thảy bao nhiêu nghĩa.

Khi mọi người sử dụng từ “cái” trong “Bố Cái đại vương” nhằm tôn vinh anh hùng dân tộc Phùng Hưng - người có công đánh đuổi giặc nhà Đường phương Bắc, thời đó, Bố Cái được hiểu là “cha mẹ”. Duy chỉ riêng nhà văn Bình Nguyên Lộc lại hiểu khác. Trong quyển “Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt” (NXB Bách Bộc - 1971), ông giải thích: “Chữ CÁI trong BỐ CÁI Đại Vương, trong Con dại cái mang. CÁI ấy là Cha, là Thủ lãnh, còn y nguyên trong Chàm ngữ, Mã ngữ, Thượng ngữ, chứ không phải là Mẹ như ta đã hiểu lầm” (tr.477). Lập luận này đáng suy nghĩ lắm đấy chứ.

Mà “cái” còn nhằm chỉ một sự vật có yếu tố to/lớn nhất. “Đũa cái” là đũa lớn nhất trong một/nhiều bó đũa. Đường cái là đường lớn, đường chính; rễ cái, sông cái, thợ cái, cột cái, ngón chân cái... là hiểu theo nghĩa đó. Người trùm thiên hạ, có tính cách thủ lĩnh gọi là “Anh hùng cái thế”…

Mang nghĩa tiêu cực

Tất nhiên, “cái” còn có nhiều nghĩa khác nữa nhưng ở đây chỉ bàn đến cụm từ có liên quan đến “bà rồng/rồng cái”.

Hiện nay, các tự điển tiếng Việt vẫn giải thích “cái” tức là mẹ. Nếu đúng thế, “cái” với ý nghĩa như trên đã mất đi từ lúc nào? Trước đây, khi đọc câu ca dao: “Em về nuôi cái cùng con/Anh đi trẩy hội nước non Cao Bằng”, nghĩ rằng “cái” ở đây là mẹ. Và trong giao tiếp hằng ngày, khi nghe câu hỏi: “Con cái anh thế nào?”, vẫn hiểu như cách giải thích của “Đại từ điển tiếng Việt” của Bộ Giáo dục và Đào tạo: “Con, thế hệ con nói chung”. Nhưng thật ra, chưa hẳn chung chung như vậy. Cứ như theo từ điển Việt - Bồ - La (1651) của A. de Rhodes (bản của NXB Khoa học Xã hội - 1991): “Con cái: con trai và con gái”. Rõ ràng, “cái” trong “con cái” theo nghĩa là mẹ, là to/lớn ở thời điểm đó đã khác.

Mà lạ thật, không rõ có phải do sự “xuống cấp” từ trong quan niệm trọng nam khinh nữ hay không mà nay rõ ràng có một điều dễ dàng nhận ra: từ “cái” một khi dùng gắn liền với người phụ nữ thường hàm ý xấu, mang sắc thái tiêu cực. Con cọp tất nhiên là dữ nhưng phải là “Dữ như cọp cái” mới đáng sợ; con ngựa đã từng tạo được thiện cảm qua ý niệm “Mã đáo thành công” nhưng khi một người đàn bà bị gán “ngựa cái” thì hàm nghĩa lại khác hẳn, gợi lên sự lăng loàn, trắc nết.

Ở Huế có thành ngữ “Ngựa Thượng Tứ” hàm nghĩa: “Gái thích trai. Hồi đời Minh Mạng có Viện Thượng tứ lo về ngựa (Mã Chính) của bộ Binh. Ngựa thao diễn từ cửa Thượng Tứ về thấu ngã ba cầu Gia Hội. Ngựa thường hay giao cấu lộ liễu nên dân chúng nghĩ đến đoàn ngựa Thượng Tứ khi thấy những cảnh trai gái “rượng” với nhau lộ liễu” (Từ điển tiếng Huế - Bùi Minh Đức, NXB Văn học - 2014, tr.664). Cũng có thể hiểu, ngựa Thượng Tứ dữ dằn hay lồng lên như ngựa chứng.

Lại còn nghe nói đến “giặc cái”, “quỷ cái”, “chó cái” thì sao? Thì cũng không khác gì khi nghe đến “bà rồng/rồng cái”. Chẳng hay ho, tốt đẹp gì. Chỉ là sự khinh miệt, rẻ rúng, xem thường người phụ nữ.

Tóm lại, trong vốn từ tiếng Việt, từ xưa đến nay “cái” chưa bao giờ đi với “rồng” trở thành “rồng cái” nhằm chỉ người đàn bà có quyền lực, nó hoàn toàn xa lạ trong tâm thức người Việt.