Sao lại nói "lanh chanh như hành không muối"?

2. "Từ điển tục ngữ Việt" (Nguyễn Đức Dương) thu thập dị bản: "Không muối thì hành lanh chanh", và giải thích: "Hễ vắng mặt muối là hành đâm ra lanh chanh ngay. Hay dùng để than phiền về những kẻ hay làm hỏng việc khi chẳng có người theo dõi do quá nhanh nhảu (Chú thích: Lanh chanh vt. Ưa làm những việc vốn chẳng phải là phận sự chính của bản thân mình (do quá nhanh nhảu)".

Xét cách giảng nghĩa đen của Nhóm Vũ Dung không có cơ sở thực tế. Vì nếu muối có thể khiến hành không "nhảy ra ngoài cối" khi giã, thì phải có tác động hóa học giữa hai loại này. Nói cách khác, hành và muối phải nhuyễn vào nhau thì tác động hóa học mới diễn ra. Nhưng một khi hành và muối đã quyện vào nhau, thì còn lo gì hành "nhảy ra" khỏi cối?

Trong thực tế, giã hành không khó đến mức phải cần dùng tới muối - loại phụ gia có thể khiến người ta phải thay đổi mục đích sử dụng của hành. Sau khi trực tiếp thực nghiệm, chúng tôi thấy: giã hành bỏ muối hay không đều không có gì khác biệt.

Kết luận: "kinh nghiệm: giã hành củ, phải cho vài hột muối, nếu không củ hành sẽ nhảy ra ngoài cối" của Nhóm Vũ Dung là hoàn toàn phi thực tế.

Về giải thích của "Từ điển tục ngữ Việt": "Hễ vắng mặt muối là hành đâm ra lanh chanh ngay", thực chất chỉ mới diễn đạt lại câu nói của dân gian, chứ chưa giải thích nghĩa đen, mà nghĩa bóng cũng không chính xác.

Một số cách giải thích khác: Khi muối dưa hành mà không bỏ muối, thì hành sẽ nổi lên lềnh bềnh, nên gọi "Lanh chanh như hành không muối". Tuy nhiên, về nguyên lý hóa học, củ hành bao giờ cũng dễ nổi trong môi trường nước muối hơn là nước lã. Và như thế, sự thực hoàn toàn ngược lại: có muối thì hành mới "lanh chanh" (nổi lềnh bềnh)!

Lại có ý kiến cho rằng "lanh chanh như hành không muối", chỉ ai đó "đoảng tính", muối dưa hành mà lại quên không bỏ muối. Nhưng muối dưa hành hay muối dưa cải, mà không bỏ muối thì có gì khác nhau về độ "đoảng tính"?

Vậy "Lanh chanh như hành không muối", hay "Không muối thì hành lanh chanh" được hiểu nghĩa đen như thế nào?

Chúng tôi cho rằng nghĩa đen thành ngữ, tục ngữ dựa trên tầm quan trọng của muối và hành. Theo đây, so với hành thì muối quan trọng hơn rất nhiều. Mọi món ăn có thể thiếu gia vị, nhưng không thể thiếu muối.

Câu hỏi đặt ra là khi nào thì "hành có muối" và khi nào thì "hành không muối"?

Hành có muối khi người ta chế biến các món mà muối và hành được bỏ ngay từ đầu và bỏ cùng lúc để ướp, nấu. Trong những trường hợp này, muối là nguyên liệu không thể thiếu, còn hành chỉ là một trong nhiều gia vị (như gừng, tỏi, ớt, mì chính, đường…). Bởi vậy, khi xuất hiện cùng lúc với muối thì hành là thứ yếu, không có gì nổi bật, thậm chí có cũng được, không có cũng chẳng sao. Việc ướp hành chung với mắm muối và đồ nấu cũng chẳng cần phải vội vàng hay theo một quy trình ngặt nghèo nào cả. Tuy nhiên, khi "hành không muối" thì mọi chuyện lại khác.

Vậy khi nào thì "hành không muối"? Là khi người ta phải phi thơm hành mỡ để làm dậy mùi các thứ xào nấu, trước khi cho mắm muối vào, hoặc chiên hành để làm gia vị, nhân bánh… Để bảo đảm cho hành được chín vàng thơm lừng, chảo mỡ phải sạch, tuyệt đối không dính muối mặn. Khác với khi "hành có muối", lúc này hành không chỉ quan trọng nhất mà còn đi trước tiên, mắm muối trở thành kẻ "tham gia" sau cùng.

Vậy làm sao dân gian lại liên tưởng "hành không muối" giống như một kẻ "lanh chanh", lau chau nào đó?

Dưới cái nhìn nhân cách hóa của dân gian, "hành không muối" giống như kẻ lanh chanh, lau chau, sốt sắng, lúc nào cũng rối rít, muốn phải thật nhanh lên vậy. Điều thú vị là cùng một sự vật, hiện tượng, cùng xuất phát từ một nghĩa đen, nhưng dân gian đã tạo nên một bản là tục ngữ, một bản là thành ngữ:

Bản là tục ngữ "Không muối thì hành lanh chanh": đúc kết một thực tế mang tính quy luật là khi thiếu vắng nhân tố chính yếu thì cái thứ yếu tự dưng nổi bật lên. Giống như khi "không muối" thì hành được dịp thể hiện vai trò quan trọng, mà "Từ điển tục ngữ Việt" của Nguyễn Đức Dương đã diễn giải theo nghĩa hiển ngôn là: "Hễ vắng mặt muối là hành đâm ra lanh chanh ngay". Câu này đồng nghĩa câu "Có voi voi to; chẳng có voi bò lớn", hay "Có núi núi lớn; chẳng có núi cồn cao" (thiếu vắng cái cao lớn thật sự thì cái nhỏ bỗng dưng thế chỗ). Cái hay của câu "Không muối thì hành lanh chanh" ở chỗ dân gian nhân cách hóa củ hành để lột tả điệu bộ, tính cách bắng nhắng, thích thể hiện ta đây của kẻ hãnh tiến, "thằng chột làm vua xứ mù"!

Bản là thành ngữ "Lanh chanh như hành không muối": đơn thuần ví von, so sánh dáng vẻ, điệu bộ lau chau, hấp tấp vội vàng của ai đó giống như "hành không muối". Câu này đồng nghĩa với câu "Lanh chanh như đứa ở mới đến": đứa ở mới đến thì hăng hái, lau chau, cái gì cũng tỏ ra nhanh nhảu, nhiệt tình, biết việc (Dị bản "Lau chau như đứa ở mới đến, ngổng nghến như đứa ở đầy năm").

Dân gian thường dựa vào sự quan sát các sự vật, hiện tượng xung quanh đời sống sinh hoạt hằng ngày để đặt nên thành ngữ tục ngữ. Bởi vậy, nghĩa đen bao giờ cũng tương ứng với nghĩa bóng. Trường hợp này, cái cách mà "hành không muối" tham gia vào món ăn gợi nên điệu bộ của kẻ "lanh chanh", đúng như nghĩa mà "Từ điển tiếng Việt" (Vietlex) đã giảng: "lanh chanh • t. có dáng điệu hấp tấp, vội vã, muốn tỏ ra nhanh nhảu, tính hay lanh chanh ~ Đn: lau chau".