Vì sao họ rơi vào "bẫy" AIC?

Ngày 12-12, sau nhiều ngày xét xử công khai, TAND TP HCM đã tuyên án đối với 16 bị cáo trong vụ án gian lận đấu thầu, mua sắm công trong lĩnh vực giáo dục và y tế tại TP HCM. Trong đó, Công ty CP Tiến bộ quốc tế (AIC) được xác định đã chi phối hàng loạt gói thầu bằng hành vi thông đồng có tổ chức.

Bóc tách mạng lưới thông thầu của AIC

HĐXX nhận định vụ án liên quan Công ty AIC là một chuỗi hành vi thông thầu được triển khai tinh vi và kéo dài nhiều năm. Từ các địa phương khác, cơ chế vận hành của AIC tiếp tục len lỏi vào hệ thống mua sắm công tại TP HCM trong lĩnh vực giáo dục và y tế. Người giữ vai trò chỉ đạo xuyên suốt là bà Nguyễn Thị Thanh Nhàn, cựu chủ tịch kiêm Tổng Giám đốc Công ty AIC, đang trốn truy nã. Bà Nhàn đã lập ra các doanh nghiệp "quân xanh", trực tiếp can thiệp hồ sơ, thao túng từng công đoạn của quy trình đấu thầu.

Để hợp thức hóa gói thầu và tạo ra sự cạnh tranh giả, AIC thành lập nhiều doanh nghiệp trong hệ sinh thái của mình. Các công ty này tham gia đấu thầu với mục đích làm nền cho AIC trúng thầu. Hồ sơ "quân xanh" được chuẩn bị sẵn, cố ý thiếu tiêu chí, sai yêu cầu hoặc bỏ giá cao để bị loại. Song song đó, AIC chỉnh sửa báo cáo tài chính, nâng khống năng lực nhằm đáp ứng tiêu chuẩn xét thầu.

Tại TP HCM, mô hình này do Hoàng Thị Thúy Nga phụ trách mảng giáo dục và Trần Đăng Tấn phụ trách mảng y tế vận hành. Hai bị cáo không chỉ chuẩn bị hồ sơ dự thầu cho AIC và doanh nghiệp "quân xanh" mà còn đóng vai tư vấn thẩm định, tham gia lập hồ sơ mời thầu, đánh giá hồ sơ, tạo thành vòng đấu thầu khép kín do AIC kiểm soát. Từ hệ thống thông đồng đó, AIC trúng 171 gói thầu, gồm 131 gói trong lĩnh vực giáo dục và 40 gói trong lĩnh vực y tế, gây thiệt hại cho Nhà nước hơn 145 tỉ đồng.

Tuy nhiên, theo HĐXX, sai phạm trong lĩnh vực y tế chủ yếu xuất phát từ việc thực hiện chỉ đạo của cấp trên, không phải do thông đồng hay có động cơ vụ lợi. Cụ thể, các cán bộ liên quan triển khai chủ trương của ông Hứa Ngọc Thuận, nguyên Phó Chủ tịch UBND TP HCM (đã mất), về giảm tỉ lệ nước thải y tế chưa xử lý theo Nghị quyết 22 của HĐND thành phố. Trong quá trình thực hiện, các lãnh đạo đã ban hành văn bản định hướng, áp dụng công nghệ AAO, đồng ý cho nhà thầu ứng vốn để đẩy nhanh tiến độ. Tuy nhiên, cách làm này vi phạm nguyên tắc minh bạch trong đấu thầu, gián tiếp tạo điều kiện cho AIC trúng thầu. Điều tra không thu thập được tài liệu chứng minh nhóm cán bộ này hưởng lợi, thông đồng hay cố ý làm sai để giúp AIC. Tất cả đều khai báo thành khẩn và đã chủ động khắc phục hậu quả. Vì vậy, các sai phạm được đánh giá là không cấu thành tội phạm và tòa án đề nghị xử lý hành chính theo quy định.

Doanh nghiệp "dắt mũi" cán bộ sở

Đối với sai phạm trong lĩnh vực giáo dục, HĐXX nhấn mạnh không có tài liệu nào chứng minh các bị cáo như Lê Hồng Sơn (cựu Giám đốc Sở GD-ĐT TP HCM), Lê Vương Nga, Võ Ngọc Thu... hưởng lợi vật chất. Việc không hưởng lợi không làm thay đổi bản chất vi phạm mà được xem là tình tiết giảm nhẹ. Các bị cáo chủ yếu phạm lỗi do nể nang, tin tưởng cấp dưới hoặc doanh nghiệp, thiếu kiểm tra độc lập trước khi ký hoặc phê duyệt hồ sơ... Một ví dụ điển hình là công văn do bị cáo Lê Hoài Nam, cựu Phó Giám đốc Sở GD-ĐT, ký gửi 89 trường THPT và các phòng GD-ĐT, hướng dẫn mua sắm thiết bị theo nội dung không đúng chỉ đạo của UBND thành phố. Công văn này đã tạo hiệu ứng dây chuyền, dẫn đến nhiều đơn vị triển khai mua sắm sai lệch, gây thiệt hại ngân sách đáng kể.

Bên cạnh đó là sự lệ thuộc vào thông tin do doanh nghiệp cung cấp. Nhiều bị cáo khai rằng họ tin vào báo giá, hồ sơ kỹ thuật và các "giải pháp trọn gói" mà AIC đề xuất dẫn đến mua sắm theo gói khiến giá thiết bị bị đẩy lên cao, thậm chí có những tính năng không cần thiết. Một số tài liệu thể hiện doanh nghiệp đã chủ động tiếp cận lãnh đạo sở để giới thiệu sản phẩm, xây dựng niềm tin và định hướng quy trình theo ý mình.

Ngoài ra, trong giai đoạn TP HCM thúc đẩy chuyển đổi số mạnh mẽ, nhiều lãnh đạo mong muốn triển khai nhanh để đáp ứng yêu cầu đổi mới. Việc không chia nhỏ giai đoạn, không tham khảo đủ nguồn giá và thiếu thẩm định độc lập đã khiến quy trình dễ bị doanh nghiệp "đi trước một bước".

HĐXX xác định phần lớn thiệt hại trong vụ án chảy do AIC và bà Nguyễn Thị Thanh Nhàn gây ra, nên buộc 2 bên phải chịu trách nhiệm chính, liên đới bồi thường với tỉ lệ ngang nhau. Tòa cũng ghi nhận nhiều bị cáo đã tự nguyện khắc phục 68,4 tỉ đồng (trong đó gia đình bà Nhàn nộp khắc phục 66 tỉ đồng). Phần còn lại hơn 76 tỉ đồng, bà Nhàn cùng AIC phải tiếp tục bồi thường.