Cần nhiều chính sách hỗ trợ sinh con

Nhiều địa phương tại Việt Nam đang đối mặt với mức sinh thấp kỷ lục, trong khi tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh tiếp tục diễn biến phức tạp. Quy định mới cho phép vợ chồng được tự quyết định về số con cùng với hàng loạt chính sách khuyến sinh đã và đang được Chính phủ, Bộ Y tế triển khai kỳ vọng sẽ khắc phục được tình trạng trên.

Chặn đà giảm sinh

Pháp lệnh sửa đổi điều 10 của Pháp lệnh Dân số được Ủy ban Thường vụ Quốc hội thông qua ngày 3-6, quy định mỗi cặp vợ chồng, cá nhân có quyền quyết định thời điểm, số lượng và khoảng cách sinh con phù hợp với sức khỏe, điều kiện học tập, làm việc và thu nhập. Pháp lệnh mới bãi bỏ quy định giới hạn sinh một hoặc hai con trước đây, nhằm giải quyết tình trạng chênh lệch mức sinh giữa các vùng, đồng thời ngăn ngừa mức sinh giảm xuống dưới mức thay thế.

Bộ trưởng Bộ Y tế Đào Hồng Lan cho rằng việc sửa đổi này nhằm khắc phục tình trạng chênh lệch mức sinh giữa các vùng, đối tượng, tránh để mức sinh giảm quá thấp, không đạt mức sinh thay thế. Nếu mức sinh thấp kéo dài sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến phát triển kinh tế - xã hội, an ninh và quốc phòng trong tương lai.

Theo Bộ Y tế, mức sinh tại Việt Nam đang giảm dần, từ 2,11 con/phụ nữ năm 2021 xuống 2,01 năm 2022, 1,96 năm 2023 và chỉ còn 1,91 trong năm 2024 - mức thấp nhất trong lịch sử và có khả năng tiếp tục giảm. Tháng 3 vừa qua, Ủy ban Kiểm tra Trung ương sửa đổi quy định, theo đó đảng viên sinh con thứ ba trở lên sẽ không bị kỷ luật.

Để ứng phó với thực trạng mức sinh giảm, dự thảo Luật Dân số đề xuất hàng loạt chính sách khuyến sinh. Một trong những chính sách được đề xuất là kéo dài thời gian nghỉ thai sản cho lao động nữ sinh con thứ hai, từ 6 tháng lên 7 tháng. Đồng thời, Bộ Y tế kiến nghị bổ sung phụ nữ sinh đủ hai con đang làm việc tại khu công nghiệp, khu chế xuất và địa phương có mức sinh thấp vào đối tượng được hỗ trợ nhà ở xã hội theo điều 76 Luật Nhà ở. Cơ quan này cũng đề xuất Chính phủ định kỳ công bố tình trạng mức sinh để làm căn cứ cho các địa phương xây dựng chính sách phù hợp. Nếu mức sinh ở một số khu vực rơi xuống mức rất thấp, Chính phủ sẽ báo cáo và trình Quốc hội xem xét các biện pháp can thiệp kịp thời.

Một điểm đáng chú ý trong dự thảo Luật Dân số là mức phạt hành vi lựa chọn giới tính thai nhi được đề xuất tăng từ 30 triệu đồng lên tối đa 100 triệu đồng. Hiện nay, tình trạng mất cân bằng giới tính ở Việt Nam ngày càng nghiêm trọng. Năm 2024, tỉ lệ giới tính khi sinh là 111,4 bé trai/100 bé gái, cao hơn nhiều so với ngưỡng tự nhiên khoảng 106/100. Bộ Y tế đánh giá việc cố tình lựa chọn giới tính khi sinh là nguyên nhân lớn dẫn đến tình trạng mất cân bằng này. Pháp luật nghiêm cấm mọi hình thức lựa chọn giới tính thai nhi và xử phạt nghiêm khắc đối với hành vi vi phạm.

Vì tương lai dân tộc

Theo Cục Dân số, tại TP HCM, năm 2025, mỗi phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ chỉ sinh trung bình 1,39 con, thấp hơn nhiều mức sinh thay thế 2,1 con. Không chỉ TP HCM, các địa phương như Cần Thơ, Bà Rịa - Vũng Tàu cũng ghi nhận mức sinh dưới 1,5 con/phụ nữ.

Đây là mức báo động theo phân loại của Liên hợp quốc và cảnh báo về nguy cơ già hóa dân số sớm, thiếu hụt lao động trong tương lai gần. Trong khi đó, bức tranh dân số ở các tỉnh nông thôn và miền núi lại thể hiện một vấn đề khác: mức sinh cao nhưng tỉ lệ giới tính khi sinh tiếp tục mất cân bằng. Nghệ An, Bắc Giang, Hưng Yên... là những địa phương có tỉ lệ bé trai cao hơn nhiều so với bé gái, dao động từ 112 đến 115 bé trai trên mỗi 100 bé gái. Cá biệt, một số huyện vùng sâu có tỉ lệ lên đến gần 120/100, cao hơn nhiều so với mức cân bằng tự nhiên (106/100).

Cũng theo Bộ Y tế, hiện nay, mức sinh giữa các vùng miền có sự chênh lệch đáng kể. Có tới 21 tỉnh, thành có mức sinh thấp hoặc rất thấp, chủ yếu ở khu vực Đông Nam Bộ, đồng bằng sông Cửu Long và duyên hải miền Trung. Thống kê năm 2023 cũng cho thấy trình độ học vấn và điều kiện kinh tế có liên hệ mật thiết với mức sinh. Người học dưới tiểu học sinh trung bình 2,35 con, trong khi người học trên THPT chỉ sinh 1,98 con. Xét về điều kiện sống, người nghèo sinh trung bình 2,4 con, còn người giàu sinh khoảng 2 con. Phụ nữ thành thị cũng có xu hướng sinh con muộn và ít hơn nông thôn. Ở thành thị, nhóm 25 - 29 tuổi sinh con nhiều nhất (127 trẻ/1.000 phụ nữ), trong khi ở nông thôn, nhóm 20 - 24 tuổi sinh cao nhất (147 trẻ/1.000 phụ nữ). Hơn 20 năm qua, mức sinh tại thành thị luôn dưới mức thay thế.

GS-TS Nguyễn Đình Cử, nguyên Viện trưởng Viện Dân số và các vấn đề xã hội (Đại học Kinh tế Quốc dân), nhận định duy trì mức sinh bền vững là yếu tố then chốt trong phát triển quốc gia. Khi tuổi thọ tăng nhưng tỉ lệ sinh giảm, dân số sẽ già hóa nhanh, kéo theo nguy cơ thiếu lao động, mất cân đối an sinh và tăng áp lực kinh tế. Để khuyến khích các cặp vợ chồng sinh đủ hai con, cần giảm chi phí nuôi dạy trẻ qua các chính sách trợ cấp, miễn học phí, giảm thuế, hỗ trợ nhà ở, chăm sóc trẻ em và điều trị vô sinh.

GS Cử nhấn mạnh rằng sinh con là quyền cá nhân nhưng cũng là trách nhiệm xã hội, vì tương lai dân tộc. Vì vậy, bên cạnh bảo đảm quyền sinh sản, chính sách dân số cần hướng tới sự cân bằng quy mô giữa các vùng và nhóm tuổi. Chỉ khi duy trì tỉ lệ sinh hợp lý, Việt Nam mới có thể kéo dài giai đoạn "dân số vàng" - khoảng thời gian mà lực lượng lao động chiếm tỉ lệ cao trong dân số, từ đó tạo điều kiện thuận lợi để phát triển kinh tế, nâng cao chất lượng dân cư và thích ứng hiệu quả với quá trình già hóa dân số.