Có nên buộc chủ hộ kinh doanh tham gia BHXH?

Hiện nay cả nước có trên 5 triệu hộ kinh doanh, bao gồm gần 2 triệu hộ có đăng ký kinh doanh và khoảng 3 triệu hộ thuộc diện không phải đăng ký hộ kinh doanh. Theo quy định của Luật BHXH năm 2014, chủ hộ kinh doanh không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc. Trong lần sửa đổi Luật BHXH này, chủ hộ kinh doanh (có đăng ký kinh doanh) đã được đề xuất trở thành đối tượng tham gia BHXH bắt buộc bên cạnh một số đối tượng khác.

Băn khoăn mức đóng

Tại tờ trình gửi Quốc hội, Chính phủ lý giải việc đề xuất tham gia BHXH bắt buộc đối với chủ hộ kinh doanh là để hiện thực hóa yêu cầu đặt ra từ Nghị quyết 28-NQ/TW. Đó là mở rộng đối tượng tham gia BHXH bắt buộc sang các nhóm đối tượng khác; rà soát, mở rộng đối tượng tham gia BHXH bắt buộc đối với các nhóm chủ hộ kinh doanh, người quản lý doanh nghiệp, người quản lý, điều hành hợp tác xã không hưởng tiền lương, người lao động (NLĐ) làm việc theo chế độ linh hoạt.

Bên cạnh đó, đề xuất này cũng xuất phát từ nhu cầu thực tiễn khi thời gian qua, tại một số địa phương đã có các chủ hộ đăng ký tham gia và cơ quan BHXH đã thu BHXH bắt buộc đối với đối tượng này (khoảng 4.000 hộ). Theo dự thảo Luật BHXH (sửa đổi), mức đóng hằng tháng của chủ hộ kinh doanh bằng 3% tiền lương làm căn cứ đóng BHXH bắt buộc vào quỹ ốm đau và thai sản, 22% tiền lương làm căn cứ đóng BHXH bắt buộc vào quỹ hưu trí và tử tuất.

Liên quan đề xuất này, hiện còn nhiều ý kiến băn khoăn. Bà Nguyễn Thị Huê - chủ một cửa hàng tạp hóa ở quận Gò Vấp, TP HCM - cho hay cửa hàng của bà rất nhỏ, chủ yếu phục vụ người dân trong xóm nên thu nhập không cao. Những năm gần đây, do có thêm nhiều kênh mua sắm và đời sống người dân khó khăn nên thu nhập từ cửa hàng giảm sút. 

Từ thực tế đó, bà Huê cho rằng mức đóng hằng tháng đối với chủ hộ kinh doanh (25% tiền lương làm căn cứ đóng BHXH) là quá cao. Mặt khác, dù phải đóng 100% mức đóng nhưng chỉ được hưởng 4 chế độ (không có chế độ tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp), khác với các đối tượng tham gia BHXH bắt buộc khác là chưa hợp lý. 

"Theo tôi, chỉ nên khuyến khích chủ hộ kinh doanh tham gia BHXH tự nguyện. Còn nếu xếp vào nhóm đóng BHXH bắt buộc thì các chế độ hưởng phải tương xứng và có sự hỗ trợ của nhà nước" - bà Huê nói.

Ông Trần Văn Triều, Giám đốc Trung tâm Tư vấn pháp luật LĐLĐ TP HCM, cho rằng nếu nhóm chủ hộ kinh doanh trở thành đối tượng tham gia BHXH bắt buộc sẽ phát sinh nhiều vấn đề mà trong dự thảo chưa quy định rõ. Chẳng hạn, một gia đình mở cửa hàng kinh doanh, tài sản là của 2 vợ chồng, trong khi quy định chỉ chủ hộ kinh doanh được tham gia BHXH bắt buộc. Người tham gia BHXH sẽ được hưởng các quyền lợi khi ốm đau, thai sản, hưu trí, tử tuất, người còn lại thì không được hưởng, trong lúc chi phí đóng BHXH có thể được trích ra từ thu nhập chung của 2 người, là chưa bảo đảm công bằng. 

Mặt khác, đây là đối tượng có thể tạo ra nguồn thu nhập ổn định, có tích lũy để tự bảo đảm vấn đề an sinh. Do đó, cần xem xét, đánh giá kỹ khi bổ sung thêm đối tượng này vào luật.

Không nên quy định cứng

Luật sư Trần Hữu Tín, Trưởng Văn phòng Luật sư Tín và Cộng sự, nhìn nhận chủ hộ kinh doanh vốn không có hợp đồng lao động, không được trả lương. Hộ kinh doanh cá thể thường sử dụng rất ít lao động nên chủ hộ kinh doanh là người sử dụng lao động đồng thời cũng là NLĐ. Thông qua hoạt động sản xuất - kinh doanh, họ có khoản thu nhập, tiền lương (đối với thành viên hộ gia đình được ủy quyền làm chủ hộ).

Dù không mang đặc điểm của NLĐ đơn thuần nhưng mong muốn tham gia BHXH cho mình, thậm chí cho cả NLĐ trong hộ của chủ hộ kinh doanh là chính đáng và cần được ủng hộ. Ý chí mong muốn tham gia BHXH đã được thể hiện trong thực tiễn là đã có 4.240 chủ hộ kinh doanh cá thể tại 54 địa phương tham gia BHXH bắt buộc khi chưa có quy định (đang gặp vướng mắc khi giải quyết chế độ).

 Dù vậy, theo ông Tín, không nên quy định cứng nhóm chủ hộ kinh doanh là đối tượng tham gia BHXH bắt buộc mà nên tạo cơ chế mở, tức để đối tượng này được lựa chọn tham gia giữa 2 hình thức BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện. Điều này sẽ vừa đáp ứng nhu cầu vừa phù hợp điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của từng người, từng đối tượng tham gia.

Tranh luận về đề xuất đóng BHXH bắt buộc với một số đối tượng, bao gồm chủ hộ kinh doanh, tại kỳ họp thứ 7 Quốc hội khóa XV, ông Phạm Văn Thịnh, Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Bắc Giang, cho rằng BHXH bắt buộc chỉ phát sinh khi có mối quan hệ giữa người sử dụng lao động và NLĐ, đồng thời gắn với lương chi trả hằng tháng. 

Chủ hộ kinh doanh không có 2 yếu tố này và nếu buộc phải đóng BHXH bắt buộc thì thực chất là tự mình nộp cho mình. Khi đó, các chế tài xử lý các hành vi vi phạm đi kèm, chẳng hạn như nợ đóng, trốn đóng BHXH sẽ không còn phù hợp bởi không ai bị kết tội trốn đóng BHXH cho chính bản thân mình.

Giải trình chất vấn của đại biểu, Bộ trưởng Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội Đào Ngọc Dung cho biết Nghị quyết 28-NQ-TW đã đặt mục tiêu phấn đấu tiến tới BHXH toàn dân, đa tầng. Nghị quyết 42-NQ/TW cũng nêu đến năm 2030 đạt độ bao phủ là 60% nên việc mở rộng đối tượng tham gia BHXH là tất yếu. Do vậy, những đối tượng nào đã rõ, đã đủ điều kiện sẽ được quy định ngay vào luật lần này. Với đối tượng là hộ kinh doanh cá thể, qua lấy ý kiến cho thấy việc tham gia BHXH bắt buộc là phù hợp.