Không chỉ là thay tên đổi họ

Điều đó cũng đáp ứng yêu cầu nhân lực quốc gia và cạnh tranh quốc tế.

Tuy nhiên, sáp nhập không thể chỉ là động tác hành chính, gộp trường để giảm đầu mối, mà phải gắn với một chiến lược phát triển dài hạn 10 - 20 năm, dự báo nhu cầu nhân lực quốc gia, và đặc biệt tính đến nguồn tuyển sinh đầu vào từ giáo dục phổ thông và giáo dục nghề nghiệp, nếu không sẽ lặp lại tình trạng "xây nhà máy đường mà thiếu mía".

Kinh nghiệm của nhiều nước cho thấy có hai hướng chính: Hợp nhất các cơ sở gần nhau, cùng ngành để nâng hiệu suất; hoặc kết hợp các trường đầu ngành nhưng hẹp để hình thành đại học đa lĩnh vực. Trung Quốc những năm 1990 - 2000 áp dụng cả hai hướng, tạo nên các đại học lớn như Chiết Giang, Vũ Hán, Cát Lâm, song cũng bộc lộ rủi ro: Động lực hành chính lấn át động lực học thuật, xung đột văn hóa tổ chức, áp lực quản trị khổng lồ, thậm chí làm suy giảm động lực nghiên cứu khi thiếu cơ chế quản trị mới.

Bản thân Việt Nam cũng đã từng hợp nhất một số trường thành đại học vùng, sau đó lại tách ra, chứng tỏ khi thiếu tầm nhìn, thiếu phân tầng rõ ràng và thiếu cơ chế vận hành, việc gộp trường chỉ là "đổi biển hiệu" mà không tạo sức mạnh thật sự.

Từ các bài học này, Việt Nam cần rút ra 5 điểm then chốt: Thứ nhất, sáp nhập phải bắt đầu từ phân tầng - định vị rõ trường nghiên cứu tinh hoa, nghiên cứu - ứng dụng hay ứng dụng. Thứ hai, lập bản đồ ngành nghề và quy hoạch nhân lực quốc gia 10 - 20 năm, dự báo thực tế số lượng và chất lượng người học để tránh tình trạng "to mà rỗng". Thứ ba, sáp nhập theo nguyên tắc đồng ngành, đồng hướng, ưu tiên đồng địa bàn để tận dụng chung cơ sở vật chất và giảm ma sát tổ chức. Thứ tư, đổi mới mô hình quản trị hậu sáp nhập: Khi bỏ hội đồng trường, cơ chế nhất thể hóa lãnh đạo phải đi kèm tự chủ - tự chịu trách nhiệm rõ ràng, bảo đảm dân chủ học thuật qua hội đồng khoa học mạnh và quy chế minh bạch. Thứ năm, sau sáp nhập phải tập trung đầu tư hạ tầng, phòng thí nghiệm, bệnh viện thực hành, trung tâm nghiên cứu để đại học mới thực sự mạnh lên.

Nếu coi sáp nhập là đích đến, chúng ta sẽ lặp lại vòng xoáy cũ; nhưng nếu coi đó là điểm khởi đầu cho một chiến lược dài hạn, gắn với nhân lực quốc gia và văn hóa quản trị phù hợp thì tái cấu trúc đại học có thể trở thành cú hích giúp đại học Việt Nam tinh gọn để mạnh lên. Nhất thiết phải có chiến lược khung hậu sáp nhập ngay trước khi tiến hành sáp nhập để định hướng và kiểm soát hiệu quả lâu dài. Ngoài ra, khi giao một số trường về cho địa phương quản lý, cần phòng ngừa sự thiếu kinh nghiệm về quản trị đại học của chính quyền, vì nếu hành chính hóa hoạt động học thuật, hậu quả tiêu cực sẽ rất lớn, làm triệt tiêu động lực đổi mới và giảm sức cạnh tranh của hệ thống.

Sắp xếp lại 140 cơ sở giáo dục đại học là nhiệm vụ cấp thiết theo định hướng Nghị quyết 71, nhưng quan trọng không chỉ là "làm gì" mà phải "làm thế nào" với lộ trình rõ ràng. Nếu không tính trước nhu cầu nhân lực, nguồn vào, cơ sở vật chất và văn hóa quản trị thì sáp nhập dễ thành "thay tên đổi họ" hình thức hoặc "nhà máy đường thiếu mía" hoạt động èo uột.