Tôi cũng có vài cơ duyên với quan hệ Việt - Mỹ. Khi Hiệp định Paris 1973 ký kết, tôi công tác trong bộ phận theo dõi thi hành hiệp định, sau đó làm việc tại Phòng Quan hệ song phương Việt - Mỹ thuộc Vụ Châu Mỹ. Năm 1977, tôi tham gia đoàn Việt Nam về người Mỹ mất tích trong chiến tranh (MIA) thăm trung tâm nhận dạng MIA của Mỹ tại Hawaii.
Xích lại gần hơn
12 năm sau, Bộ Ngoại giao cử tôi sang Mỹ để tìm hiểu nền chính trị nước này. Chương trình do Bộ trưởng Nguyễn Cơ Thạch và cựu Đại sứ William Sullivan thỏa thuận trong nỗ lực từng bước khai thông quan hệ.
Tôi được mời thăm Trung tâm MIA ở Lầu Năm Góc, gặp nhiều nghị sĩ Mỹ tại Đồi Capitol và gặp Tướng John Vessey - Đặc phái viên Tổng thống Mỹ về người Mỹ mất tích trong chiến tranh Việt Nam. Nhưng bà Genny Foote, Giám đốc Trung tâm Xúc tiến hợp tác quốc tế đã không thể thu xếp một buổi ăn sáng giữa tôi với các quan chức của Phòng Việt Nam thuộc Bộ Ngoại giao Mỹ vì cuộc cấm vận quốc tế chống Việt Nam đang ở cao trào, họ không muốn đánh đi bất kỳ tín hiệu sai lệch nào. Tuy nhiên, khi Việt Nam tuyên bố rút toàn bộ quân khỏi Campuchia vào tháng 9-1989, người Mỹ đã nắm lấy quyền chủ động trong ván bài Đông Dương, từ đó mới mở ra các bước đi trong tiến trình cải thiện quan hệ 2 nước.
Kể từ năm 1995, khi 2 nước thiết lập quan hệ ngoại giao, quan hệ Việt - Mỹ đã phát triển qua 2 giai đoạn. 15 năm đầu, các mối quan hệ tịnh tiến trong môi trường quốc tế ở khu vực khá ổn định, nhiều nỗ lực nhằm bỏ qua quá khứ, nhìn về tương lai. Trong chuyến thăm đầu tiên tới Việt Nam của người đứng đầu nước Mỹ, tháng 11-2000, Tổng thống Bill Clinton nhận xét: “Quá khứ chỉ là cái đến trước tương lai, quá khứ không phải là cái quyết định tương lai”.
Cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính từ năm 2008-2009 đã đẩy nước Mỹ vào cuộc “khủng hoảng kép” về kinh tế và đối ngoại. Ở bên này Thái Bình Dương, Trung Quốc trỗi dậy mạnh mẽ, tiếp cận đối ngoại mới theo hướng tích cực khai thác thời cơ chiến lược, phân chia lại khu vực ảnh hưởng. Các nhà quân sự Trung Quốc đề cập việc cùng với Mỹ “chia đôi Thái Bình Dương” và năm 2010, Bắc Kinh đưa biển Đông vào phạm trù “lợi ích cốt lõi”. Chính quyền Mỹ có nhận thức mới về nhân tố Trung Quốc.
Tại hội nghị Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF Hà Nội), tháng 7-2010, Ngoại trưởng Hillary Clinton tuyên bố nước Mỹ có “lợi ích quốc gia” trong vấn đề tự do hàng hải tại biển Đông. Năm 2011, chính quyền Obama triển khai chiến lược “xoay trục” và tái cân bằng chiến lược sang châu Á. Cuộc cạnh tranh Mỹ - Trung đã làm chuyển biến bức tranh địa chính trị/kinh tế ở châu Á. Quan hệ Mỹ - Việt phát triển thành đối tác toàn diện. Hợp tác an ninh và quốc phòng được chú trọng. Người Trung Quốc đã góp phần làm Mỹ và Việt Nam xích lại gần nhau hơn bao giờ hết.
Biển Đông chi phối quan hệ Việt - Mỹ - Trung
Trải qua 20 năm, quan hệ Việt - Mỹ đạt được những thành tựu ấn tượng. Kim ngạch thương mại Việt - Mỹ năm 2014 đạt 34,94 tỉ USD, tăng khoảng 150 lần so với 20 năm trước đó. Đã có 25.982 người Việt Nam du học tại Mỹ; riêng năm học 2013-2014 có khoảng 16.579 du học sinh Việt Nam tại Mỹ.
Vào năm 1977 hay 1989, khi tôi có mặt ở nước Mỹ, những thành tựu ấy là không thể hình dung. Tuy nhiên, nếu nhìn vào những phát triển của quan hệ giữa nước Mỹ với các “cựu thù” từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai thì 20 năm sau khi Việt Nam và Mỹ thiết lập quan hệ ngoại giao và 40 năm sau khi chiến tranh Việt Nam kết thúc, sự tiến triển của quan hệ Việt - Mỹ vẫn là chậm.
Trong quan hệ Mỹ - Việt, yếu tố Trung Quốc luôn hiện hữu. Nếu nằm ở một vị trí địa lý khác chẳng hạn, Việt Nam vẫn thúc đẩy quan hệ với Mỹ - một cường quốc thế giới có tiềm lực kinh tế, quân sự, khoa học công nghệ tiên tiến. Nhưng chính vị trí địa chiến lược của Việt Nam - nằm ở biên giới Tây Nam của Trung Quốc và án ngữ bờ Tây của biển Đông - đã làm cho quan hệ Mỹ - Trung thường tác động đến Việt Nam theo các biên độ khác nhau, lúc hòa hoãn, lúc căng thẳng.
Cuộc cạnh tranh quyền chủ đạo trên biển Đông trong những năm gần đây đã đặt Việt Nam vào tiêu điểm mới của quan hệ ấy. Điều này vừa mang lại thời cơ nhưng cũng là thách thức. Trung Quốc là một nước láng giềng không thể tránh khỏi của Việt Nam. Nước Mỹ đem lại yếu tố cân bằng quyền lực cho Việt Nam. Nhưng cuộc chơi cân bằng và sử dụng đòn bẩy trong mối quan hệ quốc tế phức tạp hiện nay không phải là một bữa tiệc miễn phí. Nó đòi hỏi được xử lý ở trình độ nghệ thuật. Quan hệ quốc tế chi phối bởi lợi ích chiến lược nhưng còn ảnh hưởng bởi “cơ duyên”. Không quốc gia nào, dù là siêu cường, có thể kiểm soát được toàn bộ diễn biến tình hình, hình dung được hết các tiến trình và hệ lụy của chúng, vì vậy phải tùy thời mà hành động. Do tầm nhìn và năng lực dự báo mà nắm được cơ hội hay bỏ lỡ.
Việt Nam sắp cùng Mỹ và 10 đối tác khác ký kết Hiệp định Đối tác thương mại xuyên Thái Bình Dương (TPP). TPP là một liên minh kinh tế thương mại kiểu mới của thế kỷ XXI. Đó sẽ là một xuất phát điểm mới cho quan hệ Việt - Mỹ. Tiềm năng của mối quan hệ Việt - Mỹ còn chưa phát huy hết. Đại sứ Mỹ Ted Osius còn đánh giá rằng đối với quan hệ ấy “không có điều gì là không thể”.
Kỳ tới: Việt - Mỹ: Tin vào tương lai
và quét mã QR
Bình luận (0)